Brood is voor de gemiddelde Nederlander nog altijd basisvoedsel, al vertoont de consumptie al jaren een dalende lijn. Vorig jaar werd er volgens cijfers van het Nederlands Bakkerij Centrum in totaal 817 miljoen kilo verorberd. Dat is, uitgaande van een bevolking van 17 miljoen mensen, 48 kilo brood per persoon, ofwel ruim een brood per week.

Veel is dat eigenlijk niet. Net na de Tweede Wereldoorlog lag dat gemiddelde nog op 80 kilo per persoon per jaar. Dat had met het budget te maken, en met het ontbreken van alternatieven. Een smoothie als ontbijt: daar had toen nog niemand van gehoord.

Een mogelijke verklaring voor de afname van het broodgebruik in de afgelopen jaren is dat het imago van brood als het gaat om gezondheid een deuk heeft opgelopen. Brood zou bijvoorbeeld een dikmaker zijn, vanwege de koolhydraten. Een instantie als het Voedingscentrum moet van dergelijke bedenkingen trouwens niets weten. Er zitten juist heel veel goede voedingstoffen en vezels in brood. Vanwege die bestanddelen zouden we eigenlijk meer brood moeten eten dan we nu doen.

Pinda’s

Ik denk weleens: zou er vanuit het oogpunt van de gezondheid niet veel meer reden zijn om eens kritisch te kijken naar het beleg waarmee we onze boterhammen versieren? Want, helaas pindakaas, bijzonder gezond is dat over het algemeen niet. De meeste vormen van broodbeleg zitten vol bestanddelen die je best kunt missen of waar je in ieder geval liefst spaarzamelijk gebruik van zou moeten maken. De zoete varianten –denk aan jam, hagelslag of honing– bestaan vooral uit suiker. De hartige –kaas, vleeswaren of salades– zijn vaak vet en zout.

Overigens zitten fabrikanten van broodbeleg wat betreft de samenstelling van hun producten niet stil. Zo is er al sinds jaar en dag jam met minder suiker op de markt. En verkoopt een grote pindakaasfabrikant inmiddels weer pindakaas waar alleen pinda’s (en geen suiker en palmolie) in zitten verwerkt. Die moet je voor gebruik wel even roeren. Verder wordt op potjes sandwichspread nadrukkelijk de hoeveelheid verwerkte groente vermeld.

Zelfs beleg met een gezonde uitstraling valt op de keper beschouwd soms nogal tegen. Eet je graag een boterham met een laagje appelstroop erop als ontbijt? Dat staat qua hoeveelheid suiker gelijk aan drie suikerklontjes.

Maar ja: droog brood eten is ook zo wat. Wie doet dat nog? In de jaren tachtig van de vorige eeuw was het een tijdje in zwang als methode om snel af te vallen. Het zogenaamde brooddieet was zowel saai als eenvoudig. Het enige wat deelnemers hoefden te doen was om de dag alleen brood eten. Droge boterhammen zo veel je wilt: dat is blijkbaar zo weinig aantrekkelijk dat je er als vanzelf van afvalt.

Cultuur

Brood met beleg: dat klinkt als een vanzelfsprekende combinatie. De boterham met kaas is zelfs officieel onderdeel van de Nederlandse cultuur. Althans: het wordt als zodanig erkend door het kenniscentrum immaterieel erfgoed Nederland.

Maar historisch gezien is het een tamelijk nieuw (en luxe) verschijnsel om brood van beleg te voorzien. Eeuwenlang moesten de mensen in onze contreien het doen met droog (rogge)­brood. Als er al iets op gesmeerd werd, was het boter of het goedkopere reuzel. Wat men ook wel op brood deed: gestampte aardappelen.

Een eenvoudig product als jam is in Nederland eigenlijk ook nog maar relatief kort beschikbaar. Pas aan het eind van de negentiende eeuw werden er her en der fabrieken opgericht, naar Engels voorbeeld.

Twee lagen beleg op brood werd trouwens lang als verspilling gezien. Als je je kaas kon veroorloven, smeerde je niet eerst boter of margarine op je brood. Alleen een laagje boter telde dus ook als beleg. Een krentenbol beleggen met boter én kaas is in historisch perspectief dus behoorlijk decadent.

Tevredenheid

De spreekwoordelijke boterham met tevredenheid stamt uit de tijd dat voedsel duur was en er zuinig aan moest worden gedaan. Voor de kosten hoeven de meeste mensen het beleg niet meer achterwege te laten. Een lik jam of appelstroop op brood: dat kost een paar cent per boterham.

Maar voor de meer luxe vormen van beleg geldt dat ze al snel duurder zijn dan het brood dat ze mogen opluisteren. Stel dat de kiloprijs van extra belegen kaas rond de 12 euro ligt. Stel dat de drie plakjes die nodig zijn om een boterham te beleggen samen 30 gram wegen, dan kost dat al snel zo’n 35 eurocent per broodje. Als je er voor het gemak van uitgaat dat een volkorenbrood twintig sneetjes telt en dat je daar 2 euro voor betaalt, dan komt de prijs van een boterham op 10 eurocent uit. De franje kost dus vele malen meer dan de basis.

Best een vreemde verhouding, als je erover nadenkt.