Prof. dr. J. A. B. Jongeneel, emeritus hoogleraar missiologie aan de Universiteit Utrecht, grossiert in dikke overzichtswerken. Na zijn tweedelige ”Nederlandse zendingsgeschiedenis” (2016-2018) presenteerde hij deze week zijn ”Protestantisme als wereldwijde vernieuwingsbeweging (1945-2020)” (KokBoekencentrum Uitgevers, Utrecht), een overzicht van het protestantisme in de wereld in de verschillende religieuze, ideologische en politieke omstandigheden.

De term protestant was aanvankelijk een scheldwoord, maar werd uiteindelijk een eretitel, zo zet prof. Jongeneel uiteen. De term als zodanig komt van het woord ”protestatio”, een protest van Duitse staten en steden op de rijksdag te Spiers (1529) tegen de beslissing van koning Ferdinand om alleen rooms-katholieken godsdienstvrijheid toe te kennen, een herroeping van een eerder genomen besluit.

Dat gaf volgens prof. Jongeneel de stoot tot het protestantisme als unieke vernieuwingsbeweging, die zich kenmerkt door ”protest” en ”getuigenis”. Getuigenis van het geloof in God, de kracht van het Woord, en protest tegen alles wat een vertekenend beeld van God geeft en mensen knecht, angst aanjaagt of tot ontmenselijking leidt. „In de huidige geseculariseerde samenleving blijven protestanten protesteren en getuigen. Zij laten zich niet terugdringen tot de privésector en het houden van erediensten achter de gesloten deuren van soms monumentale gebouwen.”

Geloofsmoed

Prof. Jongeneel beschrijft diverse structuurkenmerken van het protestantisme, zoals Bijbelverspreiding en -vertaling („het protestantisme is de grootste (ver)taalbeweging ter wereld”), het belang van de persoon (meer dan van systemen), inzet voor democratie, de waardigheid van de mens, mondigheid („wereldwijd laten protestantse christenen zich niet door wie dan ook het label ”onmondigheid” opplakken”), mensenrechten en vrijheid van godsdienst, zangkunst („het protestantisme is de grootste (lof)zangbeweging ter wereld”) en de christelijke waarden van geloofsmoed en lofprijzing.

Protestanten hebben volgens prof. Jongeneel ook de stoot gegeven tot de oecumenische beweging, die hen noopte tot „het overwegen van hun oordeel over de omgang met oriëntaals-orthodoxe en rooms-katholieke christenen, inclusief hun kloosters.”

Vrede

Oecumenische protestanten pleitten er op de wereldzendingsconferentie in Edinburgh (1910) voor om wereldwijd het Evangelie te prediken en kerken te stichten. Maar verder ging de vernieuwende kracht van het protestantisme. „In de twintigste eeuw zorgden de pinksterbeweging en de Charismatische Vernieuwing voor een doorbraak: in korte tijd groeide het protestantisme gigantisch, speciaal onder het gewone volk.”

Protestantisme is dan ook veel meer dan een individuele relatie met God; het betekent ook inzet voor sociale verantwoordelijkheid, een zaak die momenteel zowel door de Wereldraad van Kerken als de evangelischen bepleit wordt, aldus prof. Jongeneel. Dat geldt ook de vrede. „Op protestants erf zijn de mennonieten en de quakers de eerste bewegingen die van vrede een kenmerk van hun kerkelijke leven maakten.” En over herbronning gesproken: „De naoorlogse inzet voor vrede, recht en gerechtigheid wortelt uiteindelijk in Luthers vrijheidsbesef en in Calvijns toekennen van de hoogste macht in kerk en staat aan God.”

Prof. Jongeneel hanteert een brede definiëring van protestantisme: niet alleen de luthersen of gereformeerden vallen eronder, maar ook anglicanen, baptisten, pinksterchristenen en onafhankelijke kerken.

Is uw definitie van protestantisme niet erg breed? Tijdens de herdenking van 500 jaar Reformatie werd het protestantisme gezien als de voorloper van de verlichting en de moderne tijd.

„Die kant wil ik zeker niet op. Dat strijdt immers met de grondslag van het protestantisme in de sola’s van de Reformatie. Maar het protestantisme heeft tegelijkertijd iets moderns in zijn kritiek op de verstarring van het instituut. Daarin zit ook de vernieuwende kracht die steeds weer nieuwe vormen aanneemt en ook een horizontale uitwerking heeft in bijvoorbeeld de strijd tegen onrecht. De evangelischen en de pinksterchristenen hebben weinig met confessies, maar hebben wel, samen met oecumenische christenen, honderden liedbundels geproduceerd en zijn actief geweest voor zending en Bijbelvertaalwerk, allemaal kenmerken van het protestantisme. Naar schatting is 10 procent van de wereldbevolking protestants, maar de impact is veel groter. Het protestantisme is breed en vernieuwend uitgewaaierd over de gehele wereld.”