Als ik had geschreven dat God barmhartig is maar dat we vooral Zijn rechtvaardigheid moeten benadrukken, was er waarschijnlijk geen respons gekomen. Nu ik het omgekeerde heb gezegd, voelt ds. J. M. D. de Heer zich gedrongen te reageren (RD 20-2). Waarom is dat? Wat maakt de schrijver onrustig? Vreest hij dat er te ruim gesproken wordt over Gods vergeving? Ik hoop het niet, want precies die vrees beheerste de situatie waarin Luther opgroeide.

Meestal zijn reacties gevolg van een bepaalde onduidelijkheid. Als dat hier ook het geval was, zou ik nu dingen kunnen verhelderen of rechtzetten. Maar verrassend genoeg is dat onnodig. Ds. De Heer vindt mijn artikel niet onhelder maar is het er niet mee eens. Dan hebben toelichtingen en verhelderingen geen zin.

Wat wel zin heeft, is dat de lezer het volgende beseft. Collega De Heer is het met Luther oneens. Ik heb Luthers visie correct weergegeven. Het zou oneerlijk en ook dom zijn als ik niet zorgvuldig naar Luther had geluisterd en diens opvatting niet zo zuiver mogelijk had verwoord. De Heers kritiek raakt daarom niet mij maar Luther. Als hij een andere opvatting dan Luther heeft over Gods rechtvaardigheid, laat hij dat dan toegeven, in plaats van mij te bestrijden en te doen alsof hij Luther aan zijn zijde heeft.

Evangelie

Luther maakt, zoals bekend, onderscheid tussen de rechtvaardigheid van de wet en de rechtvaardigheid van het Evangelie. De wettische rechtvaardigheid veroordeelt, verdoemt, doodt, laat zien dat er geen greintje liefde tot God in ons hart is. De evangelische rechtvaardigheid echter bevrijdt, maakt levend, geeft vreugde en liefde en brengt tot geloof. Beide, wet en Evangelie, moeten worden gepredikt. Eisend recht, vergelding, beloning – ja. Maar het behoort bij de wet en niet bij het Evangelie.

Ds. De Heer pleit voor wetsprediking. Hij schrijft: „Gods rechtvaardigheid is zowel vergeldend als belonend.” Luther zou daarvan zeggen: dat is de rechtvaardigheid van de wet, niet van het Evangelie.

De predikant citeert Luther in wat deze schrijft over de functie van de wet. Met wat Luther schrijft over het Evangelie weet hij geen raad. Hij zegt feitelijk: „Wee mij indien ik de wet niet verkondig.” Maar Paulus zei (en Luther met hem): „Wee mij indien ik het Evangelie niet verkondig.”

De centrale vraag is hoe Gods rechtvaardigheid in het Evangelie wordt geopenbaard (Romeinen 1:17). Daarop geeft collega De Heer echter geen antwoord. Hij schrijft zelfs: „Komen we dan niet verder dan de wet? Inderdaad, nee.”

Wedergeboorte

Er is echter nog meer aan de hand. Toen Luther de rechtvaardigheid van het Evangelie ontdekte, toen werd hij wedergeboren, schreef hij in zijn beroemde autobiografische verslag uit 1545. De kennis van Gods veroordelende rechtvaardigheid gaat dus aan de wedergeboorte vooraf, en slechts wie de reddende rechtvaardigheid van God kent (Zijn barmhartigheid en vergeving), die is wedergeboren.

Op dit punt spreekt Luther beslissend anders dan ds. De Heer. Veelzeggend is de volgende uitspraak van de Middelburgse predikant: „In de waarachtige bekering krijgt een zondaar met God te maken. Dat gebeurt door middel van de wet, die eist en veroordeelt.” Wie Gods straffende recht kent, is blijkbaar al wedergeboren, aldus De Heer. Volgens hem kan er wedergeboorte zijn zonder te geloven in vergeving, zonder vrijspraak, zonder kennis van Gods schenkende rechtvaardigheid.

„Huichelarij”

Nu blijkt waarom hij in de pen klom. Met het woord rechtvaardigheid kan hij theologisch uit de voeten, als hij daaronder wettische rechtvaardigheid verstaat: oordeel, straf, verdoemenis. Zo begint volgens hem het geestelijke leven. Niet met de evangelische rechtvaardigheid van vergeving. Als hij met Luther zou zeggen dat Gods evangelische rechtvaardigheid uit vergeving bestaat, en dat daar het geestelijke leven begint (Galaten 3:2-3), dan zou hij zijn huidige opvatting over de aard van de wedergeboorte moeten prijsgeven. Want Luther schrijft: „Er is geen grotere zonde dan dat men niet in de vergeving van zonden gelooft. De wet brengt wel spijt teweeg maar dat leidt slechts tot huichelarij. De overweging van de zonden en de herinnering aan de wet is daarom schadelijk, voordat men gelooft.”

Ik ben collega De Heer erkentelijk voor zijn reactie. Het onderwerp is belangrijk genoeg om het gesprek over te voeren. Maar deze gedachtewisseling moet niet vastlopen in een dogmatische discussie waarbij gemeenteleden in de kou staan. Ik besluit dus met de pastorale spits die ik ook in mijn vorige artikel wilde laten doorklinken.

Elke dienaar van het Evangelie moet deze vraag beantwoorden: „Stel dat ik Luther in mijn gemeente tegenkom, kan ik dan zo over Gods rechtvaardigheid spreken dat de poort van het paradijs opengaat? Of zou Luther van mij niet meer horen dan wat hij al zo vaak in de kloosters, tot walgens toe (zoals hij zelf zei), over Gods rechtvaardigheid had gehoord, zonder dat het hem bevrijding en leven gaf?” Met deze pastorale en praktische vraag heb ik ook broeder De Heers bijdrage gelezen. Zou Luther in zijn geestelijke nood geholpen zijn met de theologie die doorklinkt in zijn artikel?

De auteur is vertaler bij de Luther Heritage Foundation.