Blij met tegendraadse muziek

Ze was 2 en zat bij haar moeder op schoot. Samen luisterden ze naar de strijkkwartetten van Beethoven. Isabelle van Keulen (53) herinnert het zich nog vaag. De in Engeland woonachtige Nederlandse topvioliste voerde talloze keren de vioolconcerten en de kamermuziek van Beethoven uit. Ook legde ze veel van zijn werk op cd vast. Onder andere de tien sonates voor viool en piano met pianist Hannes Minnaar. Van Keulen is docent viool, altviool en kamermuziek aan de Hochschule in het Zwitserse Luzern.

Wat hebt u met Beethoven?

„U mag me ’s nachts bellen om over hem van gedachten te wisselen en dat zou ik verder alleen nog over Bach doen. Beethoven en ik zijn op dezelfde dag geboren. Leuk toch? Sowieso houd ik mij vaak met Beethoven bezig, omdat hij zo veel voor viool heeft gecomponeerd. Wat mij ontzettend aanspreekt, is het tegendraadse in zijn muziek. Daarin herken ik ook het nodige van mijzelf: je eigen mening hebben en niet het geijkte pad volgen. Tijdgenoten verklaarden Beethoven soms voor gek, omdat ze zijn werken vreemd, veel te onrustig en onbegrijpelijk vonden.”

Snapt u hen?

„De derde symfonie, ”Eroïca”, is een revolutionair werk boordevol extreme stemmingswisselingen. Zoiets was nooit eerder vertoond. Beethoven schreef nauwelijks achtergrondmuziek waarbij je eten kunt koken. Hij slaat je in je gezicht, je móét naar hem luisteren.”

Hij verveelt nooit?
„Nee, ook in de voor mij overbekende werken voor viool ontdek ik nog steeds nieuwe aspecten als ik ze studeer of ze met mijn studenten bespreek. Beethoven was bij niemand in dienst. Zoiets zou hij ook verschrikkelijk hebben gevonden. Die onafhankelijkheid hoor je terug. Wat hij componeerde, is uit noodzaak geboren. Ik begin hem steeds beter te begrijpen. Vergelijk het met het leren van een vreemde taal. Uiteindelijk gaat het spreken ervan je steeds beter af. Je raakt het accent kwijt en het lukt zelfs om grapjes te maken.”

Wat betekent dit voor uw spel?
„Aanvankelijk meende ik dat Beethoven vooral heftig moet klinken. Later kwam ik erachter dat hij romantischer is dan ik eerder dacht. Niet voor niets baande hij de weg voor romantici als Brahms en Schubert. Niet dat ik Beethoven nu met veel vibrato speel. Wel met meer gevoel en meer rust.”

Voor welke drie werken kunnen we u wakker maken?
„Voor de derde symfonie ”Eroïca”, de opera ”Fidelio” en voor de pianosonates.”

Waarin daagt Beethoven u uit?
„Hij laat geen enkele ruimte voor gerommel. Je moet ontzettend goed je best doen om te vertellen wat hij met zijn muziek wil zeggen. Heb je dat huiswerk gedaan, dan is het spelen van zijn werk een groot plezier. Maak u zich overigens geen zorgen: ik verheug mij er iedere dag weer op om mijn viool te pakken.”

Gevloerd na een avondje spelen

Het duurde even. Pas na zijn conservatoriumstudie ontdekte Hannes Minnaar (35) Beethovens grootheid. Inmiddels legde hij onder andere diens pianoconcerten vast met het vroegere Orkest van het Oosten. Hij en de andere leden van het Van Baerle Trio namen Beethovens pianotrio’s op. Niet dat de pianist nooit ondersteboven was geraakt van Beethoven. „Op mijn dertiende beluisterde ik de derde symfonie, ”Eroïca”, en las mee in de partituur. Het stuk bleef vervolgens lang door mijn hoofd spoken.” Nadat Minnaar in 2010 in Brussel de derde prijs van de prestigieuze Koningin Elisabethwedstrijd won, vroegen orkesten hem voor de uitvoering van Beethovens vierde en vijfde pianoconcert. „Dat vergde veel studie en daarbij raakte ik onder de indruk van de diepte in deze muziek.”

Diepte?
„Beethoven herhaalt zichzelf nooit. Het draait bij hem, als een van de eersten, om het uiten van zijn innerlijk en dat maakt zijn muziek zo menselijk. Om de werken van Bach en Mozart zit als het ware een universele schil. Alles in hun muziek is volledig in balans. Bij Beethoven hoor je daarentegen hoe hij heeft moeten duwen en trekken. In de loop van de tijd krijgen zijn werken steeds meer inhoud. Zoveel, dat geen componist na hem om hem heen kan.”

Zijn muziek in drie woorden?
„Menselijk, revolutionair en virtuoos. Menselijk omdat het zijn persoonlijkheid weerspiegelt. Revolutionair omdat hij de muziekwereld heeft opgeschud. Ten slotte is zijn muziek virtuoos. Alles buitelt over elkaar heen. Beethoven blijft grenzen opzoeken. Dat dit het uiterste van musici vergde, maakte hem niks uit.”

Ook voor u is het zweten geblazen?
„Het is fysiek en mentaal zeer vermoeiend om Beethovens werk te spelen. Na een avondje Beethoven ben ik gevloerd, omdat zijn muziek vol onverwachte accenten en uitbarstingen zit. Je moet snel schakelen om hem bij te kunnen houden. Neem zijn zevende pianosonate, opus 10 nummer 3. Na een uitzinnig eerste deel, komt een depressief en slepend tweede deel, waarop Beethoven een troostend menuet laat volgen. En alsof dat nog niet genoeg is, wisselen humor en afgronden elkaar in het slotdeel af. Die opbouw is psychologisch trouwens ook geniaal”

Welke gevaren liggen op de loer?
„Dat je de samenhang van een werk uit het oog verliest. Om de grote lijn vast te houden, moet je langzame delen niet uitvergroten en er in snelle delen niet als een haas vandoor gaan. Wanneer dit gebeurt, valt deze muziek in brokken uiteen en wordt ze onsamenhangend.”

Is het dan wel leuk om Beethoven te spelen?
„Zwoegen heeft zin, want het geeft uiteindelijk enorm veel voldoening. Beethoven verveelt nooit. Zo raak ik nog altijd in vervoering van het vierde pianoconcert, Iedere noot heeft bij hem altijd zeggingskracht.”

Meegesleurd door emoties

De ”Eroïca” sloeg in als een bom. Op zijn vijftiende woonde Patrick van der Linden (44) voor het eerst een klassiek concert bij en hoorde Beethovens derde symfonie spelen. „Ik werd meegesleept in een waterval aan emoties”, herinnert de koor- en orkestdirigent zich.

Sindsdien ligt Beethoven u na aan het hart?
„Ja, er is veel herkenning, omdat ook hij dicht bij zijn gevoelens leefde. Hij componeerde vanuit het diepst van zijn ziel. Daarbij ging hij voor de ultieme expressie en slaagde hij er dankzij zijn vakmanschap in om zijn emoties in imposante bouwwerken te gieten. Beethoven rekte daarbij bestaande muzikale vormen op en zette die naar zijn hand. ”

Geen dag zonder Beethoven dus?
„Ik vind hem een van de allergrootste en meest boeiende componisten. Hij is mij net zo lief als Bach. Emotioneel en vaak ook technisch vergt hij het uiterste. Een straf is dat niet. In no-time word je meegezogen in zijn muziek en wil je maar één ding: verder gaan. Het is uitermate boeiend om de brieven te lezen die hij aan zijn familie, vrienden en aan de adel schreef. Laatstgenoemden gaven hem soms opdracht een werk te schrijven. Bij het lezen van die brieven valt me vaak op dat Beethoven primair kon reageren en de zaken niet altijd in de juiste proporties zag. Toch is hij veel minder een Einzelgänger dan menigeen denkt. Zo zette hij zich in om de familieband intact te houden. Maar bij alles wat hij doet, zegt en schrijft, ligt de emotie dicht onder de oppervlakte.”

Zijn werk interpreteren vraagt het nodige?
„Bijna niets is zo lastig als Beethoven interpreteren. Hij is vaak overcompleet of juist incompleet in zijn instructies, zodat je kunt blijven twijfelen over bijvoorbeeld tempo en karakter. Ik richt mij op de vorm van en de retoriek in de werken, in de hoop zo dicht mogelijk bij Beethovens emoties te komen.”

Zijn er valkuilen?
„Je kunt je zo laat meeslepen door de emoties in Beethovens muziek dat je de controle verliest.”

Hoe ziet uw top drie er uit?
„De Mis in C, het werk waarmee ik eindexamen koor- en orkestdirectie heb gedaan. De ”Eroica”. Hoewel ik elke noot van deze symfonie kan verklaren, blaast het stuk mij iedere keer weer omver. Als derde het vierde pianoconcert, vanwege zijn lyrische schoonheid.”

Waarin daagt Beethoven u uit?
„Hoewel ik zijn muziek door en door ken, kruip ik er toch voor elke uitvoering weer doorheen. Het is zó mooi om elke keer weer met Beethoven op reis te gaan vanwege de harmonische vondsten in zijn werk. Al moest ik tien dagen achter elkaar dezelfde symfonie uitvoeren, ik zou mij blijven verwonderen.”

serie 250 jaar Beethoven
Ludwig van Beethoven werd 250 jaar geleden geboren. Wie was hij en waarom is zijn werk nog zo populair? Vandaag de uitvoerenden in het slot van een tweeluik.