Het Reformatorisch Dagblad deed enkele weken geleden onderzoek onder zo’n 1850 lezers naar geloof in afwijkende opvattingen met betrekking tot corona. Het bleek dat een aanzienlijk deel van de respondenten waarde hecht aan deze –met een beladen term– complottheorieën. Zo denkt een op de zes lezers dat het coronavirus door de mens is ontwikkeld in een Chinees laboratorium en daaruit is ontsnapt.

Lees ook

Brief van de hoofdredactie: Liever geen feiten...

Een op de vijf respondenten gelooft dat Bill Gates met een vaccin tegen corona de stijging van de wereldbevolking wil tegengaan. Een op de drie gelooft daar niet in, de helft weet het niet.

Een op de elf is van gedachte dat in het coronavaccin een chip komt, waarmee de overheid je kan volgen. Daarbij maakt de overheid gebruik van het 5G-netwerk, vermoedt 11 procent. Ruim de helft gelooft daar niet in, een op de drie weet het niet.

Ook denkt een kwart van de lezers dat er achter de schermen wordt gewerkt aan een nieuwe wereldorde, waarbij een select groepje zakenmensen en politici de wereld regeren. Bijna de helft acht dat onwaarschijnlijk, een op de drie heeft geen mening.

Het waarheidsgehalte van deze en andere theorieën zal de komende weken in vervolgartikelen worden onderzocht.

Konijnenhol

Met schrijven over complottheorieën bereik je alleen de mensen die zich nog een mening moeten vormen, zegt prof. Theo Meder, hoogleraar volksverhaal en vertelcultuur aan de Rijksuniversiteit Groningen en complottheorie-onderzoeker aan het Meertens Instituut in Amsterdam. „Zij die er echt in geloven, overtuig je met geen duizend artikelen. Die zitten zo diep in het konijnenhol dat je ze er met geen mogelijkheid meer uitkrijgt.” Dat heeft er volgens de hoogleraar mee te maken dat mensen niet snel geneigd zijn om hun ongelijk toe te geven. „Ze verharden liever in hun opvattingen dan dat ze zeggen: jij hebt gelijk. Dit is een krachtige karaktertrek bij mensen.”

Prof. Meder weet uit eigen ervaring dat er wel te discussiëren valt met aanhangers van vreemde ideeën, maar dat overtuigen er niet bij zit. „Ook met feiten niet. Ze blijven vinden wat ze vinden.”

In het verleden begaf hij zich in kringen van mensen die geloven in een bovennatuurlijk of buitenaards ontstaan van graancirkels, complexe structuren van platgelegd graan of andere gewassen. Daar hoorde hij de wildste verhalen. Bijvoorbeeld over Reptilians (”hagedismensen”): wezens die zich door gedaanteverwisseling kunnen voordoen als mensen, pedofiel zijn en kinderbloed drinken.

In zo’n graancirkelgroep zijn het dan enkele tientallen mensen die daarin geloven. Maar op een nationaal congres gaat het al snel om enkele duizenden, zegt Meder, die bijeenkomsten bezocht waar aanhangers van dergelijke theorieën elkaar opzoeken. „Deze mensen geloven dan bijvoorbeeld ook in een platte aarde en in een ”deep state”, een groep rijke mensen die achter de schermen aan de touwtjes trekt.”

Legendes

Het heeft dus geen zin om te proberen geharde aanhangers van waanideeën te overtuigen van hun ongelijk met feiten en argumenten. „Wat wel effect kan hebben bij de twijfelaars, is de verhalen in het belachelijke trekken. Zet anti-legendes in. In het verleden is aangetoond dat dat werkt.”

Meder noemt als voorbeeld een e-mail die werd rondgestuurd met de waarschuwing: er komt een virus aan dat je harde schijf kan wissen. „Het echte virus kwam nooit. Het waarschuwingsbericht, dat moest worden doorgestuurd naar al je vrienden, was het eigenlijke virus.” De mail bleef circuleren. „Er kwam pas een einde aan toen er een mail werd gestuurd die het eerdere bericht volkomen in het belachelijke trok. Die luidde ongeveer: er komt straks een virus binnen, die drinkt al het bier in je koelkast op en gaat vreemd met je vriendin. Toen snapten mensen dat ze dit soort mails niet moesten geloven en doorsturen.” De les: „Dus via humor en overdrijving kunnen mensen overstag gaan en zeggen: hier trap ik niet meer in.”

Een andere anti-legende kwam zogenaamd bij het RIVM vandaan. „Er gingen berichten rond dat het RIVM allerlei vrijheidsbeperkende regels wilde opleggen. Nederland zou een soort politiestaat worden.” Als reactie verspreidde iemand een tegenbericht via Twitter. „Dat kwam erop neer dat het RIVM alle Nederlanders wilde testen op hun lichaamstemperatuur. Het verzocht iedereen om ’s avonds tussen 20.00 en 23.00 uur naakt buiten te gaan staan, en een paspoort omhoog te houden. Een satelliet zou dan de gegevens verzamelen.” Het doel van het bericht? „De paniekberichten belachelijk maken. En mensen duidelijk maken: zo erg is de situatie niet.”

Toch betekenen deze tegenberichten niet het einde van alle ongefundeerde verhalen, moet Meder teleurgesteld constateren. „Complottheorieën zijn veel hardnekkiger en worden steeds ernstiger. Ze worden door grote groepen mensen grif geloofd en leiden zelfs tot boze demonstraties. Kijk maar naar Viruswaanzin of bekende Nederlanders die rare dingen roepen.”

Lees ook

Twee op de tien SGP’ers geloven complottheorie rond coronavirus

Er zijn ten minste drie factoren die bijdragen aan de grote invloed van alternatieve verhalen, zegt Meder. Ten eerste de mens zelf. „Wantrouwen zit bij hem ingebakken. Dat heeft voordelen, ter bescherming tegen mogelijk kwaadwillende personen.” Ten tweede Google. „Als je ergens op zoekt, staan de sites met nepinformatie bovenaan.” Ten laatste overredingskracht van sommige complotdenkers. „Die lui kunnen retorisch heel begaafd zijn.” Meder moet denken aan Janet Ossebaard, die hij persoonlijk kent uit de graancirkelgroepen. „Zij kan uitstekend presenteren en is een heel aimabel persoon. Met gebruik van talrijke argumenten bazuint ze haar opvattingen rond. En ze heeft een talent om de losse draadjes aan elkaar te knopen en van een groot aantal complottheorieën een mooi en overtuigend verhaal te maken. Je zou haar een nieuwe evangelist kunnen noemen.”

Wat denkt zij zoal? „Corona is niet meer dan een griepje. De ziekteverschijnselen ontstaan door het 5G-netwerk. Dokters die zeggen dat u corona hebt, zitten in het complot. Die willen mensen bang maken, zodat ze bereid zijn zich te laten vaccineren. Bill Gates ontwikkelt een vaccin dat nanochips bevat die communiceren met het 5G-netwerk. Wie eenmaal zo’n chip in het bloed heeft, is altijd te volgen, te controleren en om te brengen zodra een elektronische trekker wordt overgehaald. Het uiteindelijke doel is macht over de wereld, een fascistische politiestaat en een nieuwe wereldorde.”

Piloten

Bij het complot zijn ongeveer alle machthebbers betrokken: politici, wetenschappers, journalisten, vliegtuigmaatschappijen en piloten. „Die condenssporen van vliegtuigen hè, dat zijn volgens haar en andere complotdenkers in feite chemtrails: chemicaliën die worden uitgespreid over het land met als doel om de bevolking zo mak als schapen te houden. Wereldwijd is er een netwerk van die sporen. Alle piloten doen dus mee aan de samenzwering.”

Ironisch: „Vreemd dat het complot nooit uitlekt. Als er drie mensen samenzweren, dan is het vaak al lastig geheim te houden. In dit complot zitten honderdduizenden mensen, die blijkbaar allemaal hun mond weten te houden.”

Gewelddadig

De complottheorieën zijn niet bepaald onschuldig. „In ons land zijn al zo’n dertig zendmasten in de fik gestoken.” Het kan nog erger. „Sommigen zouden het liefst de confrontatie aangaan met de machtselite, de cabal, het kartel, de deep state of hoe je het maar noemen wil. Willem Engel speculeerde over een volksopstand zoals destijds tegen de gebroeders De Witt. In een podcast filosofeerden Janet Ossebaard en rapper Lange Frans over de vraag wie Mark Rutte zou moeten doodschieten. Ossebaard zou het niet doen, want ze wilde haar „karma schoon houden”. Maar de gedachte liet Lange Frans toch niet helemaal los.”

Meder: „Best heftig allemaal. Ik begin me er inmiddels ongerust over te maken. De coronacrisis is een soort katalysator van bizarre veronderstellingen. Het lijkt wel of het virus een soort gekte aan het creëren is. De pers wordt niet meer geloofd door groepen mensen. Bij demonstraties gingen aanhangers van Viruswaanzin en politieagenten met elkaar op de vuist. CDA-politicus Pieter Omtzigt werd achtervolgd, en op het filmpje hoor je iemand „deep state” en „satanisme” roepen en een doodsbedreiging uiten. Weer anderen worden vals beschuldigd van kindermisbruik. Zo erg als nu is het eerder nog niet geweest.”

Een spilfiguur in veel complottheorieën is de steenrijke Amerikaan Bill Gates. „Het verwondert me een beetje dat ze hem moeten hebben. Hij is immers geen Jood. Vaak krijgen rijke Joden de schuld. Denk aan George Soros en de families Rockefeller en Rothschild. De gedachte is dat zij in een groot Joods complot zitten met als doel het verwerven van de wereldmacht.”

Broodjeaapverhalen zijn van alle tijden, zegt Meder. „Elke keer dat er een crisis uitbreekt, levert dat complotverhalen op. In onzekere tijden vullen mensen hiaten in de berichtgeving zelf in. Dat is meestal speculatie en onzin.”

Biowapen

De theorieën die nu rondgaan, zijn zelden origineel. Meder noemt de theorie dat het coronavirus in een laboratorium zou zijn ontwikkeld. „Tijdens de aids-epidemie in de jaren 80 en 90 werd ook beweerd dat het hiv-virus in het lab was ontwikkeld als biowapen.”

Ook wantrouwen richting vaccins bestaat al tientallen jaren. „Voorheen niet uit angst voor een chip, maar voor giftige stoffen die autisme zouden veroorzaken.”

Een ander voorbeeld is het 5G-netwerk. „Mensen zijn bang voor deze straling, net als voorheen voor 3G en 4G. Nu is de angst echter verhevigd. Corona vergroot alles uit.”

Sterke verhalen bestaan al zolang de mensheid bestaat. Toch verschilt de huidige situatie van die van pakweg twee eeuwen terug. „Deze verhalen verspreidden zich vroeger met de snelheid waarmee een mens zich kon voortbewegen. Tegenwoordig gaat een boodschap binnen drie seconden de wereld over. Via allerlei websites en sociale media is het bereik van zo’n bericht ontzettend groot.”

serie Complotten

Dit is het eerste deel in een serie over complottheorieën met betrekking tot corona. Dinsdag deel 2: De Duitse theoloog dr. Kai Funkschmidt ziet in complottheorieën een gebrek aan Godsvertrouwen.