Het onderwerp leeft bij mensen. Dat was het eerste dat socioloog en kenner van de gereformeerde gezindte dr. C. S. L. Janse opviel toen hij de resultaten van het onderzoek bekeek. Het Reformatorisch Dagblad vroeg begin mei lezers naar kerk-zijn in coronatijd. In de enquête, die ruim 8300 RD-lezers invulden, werd onder meer gevraagd naar de beleving van de zondag, de manier waarop de gemeente de dienst uitzendt en hoe de band met de gemeente nu is. Daarnaast werd een vragenlijst voor kerkenraden ruim 350 keer ingevuld.

Lees ook

Ruim een op drie RD-lezers ervaart zwakkere band met gemeente door crisis

Uit de enquête onder RD-lezers blijkt dat corona reden is voor veranderingen in de kerk. De belangrijkste stap is die van geluidsuitzendingen naar beelduitzendingen: ongeveer de helft van de respondenten geeft aan dat dit voor zijn gemeente geldt.

In gemeenten van een grote meerderheid van de respondenten (80 procent) is een uitzending op het moment van de dienst openbaar, dus voor iedereen te luisteren of te bekijken (zie grafiek 3). Dat was niet in elke gemeente daarvoor het geval: 17 procent van de respondenten geeft aan dat de diensten in zijn gemeente eerst besloten waren, maar nu openbaar zijn.

Janse ziet zowel een positieve kant als een negatieve kant aan het openstellen van de uitzending. „Door de kerkdienst open te stellen, zou het kunnen dat mensen die normaal niet naar de kerk gaan, nu toch een kerkdienst volgen. Aan de andere kant verlaagt in de toekomst de beschikbaarheid van een onlinedienst met beeld de drempel voor mensen die laat uit bed zijn gekomen of zich niet helemaal fit voelen om thuis te blijven. Ik denk wel dat het al dan niet openbaar houden van de kerkdiensten en het blijven uitzenden van beeld een discussiepunt wordt voor kerkenraden.”

Volgens dr. A. J. Kunz, predikant in de Protestantse Kerk in Nederland en verbonden aan Driestar Educatief, kan de openbaarheid van kerkdiensten in deze tijd het wederzijds begrip tussen kerkverbanden ten goede komen. „Er zijn allerlei beelden van elkaar. Een groot deel van de kerkleden controleert die nooit. Nu kun je ergens anders een kerkdienst meemaken en je beelden toetsen.”

Internet heeft in veel gevallen de rol van de vroegere kerktelefoon overgenomen. De overgrote meerderheid van de respondenten geeft aan dat de dienst in zijn gemeente mee te kijken of te luisteren is via internet. Kerkdienstgemist en YouTube zijn de twee meest gebruikte platforms voor de onlinedienst, blijkt uit het onderzoek (zie grafiek 2).

Filmpje

Zowel Janse als Kunz vreest een drempelverlaging ten opzichte van het gebruik van internet op zondag. Nu wijst een groot deel van de gereformeerde gezindte dat nog af. Volgens Kunz is het belangrijk dat ouders het gebruik van de laptop op zondag duidelijk motiveren naar hun kinderen. „Pubers bijvoorbeeld zetten gemakkelijk de beeldkerkdienst naast een ander filmpje. Ouders moeten duidelijk maken dat de uitzending een vervanging is voor de kerkdienst en dat de zondag in het teken staat van het dienen van God in de erediensten.”

Bijna een op de vier personen (23 procent) volgt regelmatig een dienst van een andere gemeente op zondag, meestal naast diensten van de eigen gemeente. Onherroepelijk heeft deze vrije markt aan kerkdiensten invloed op het gemeentegevoel, zegt Janse. „Je kunt als je wilt een predikant aan de andere kant van het land beluisteren, binnen je kerkverband maar ook daarbuiten. Op die manier wordt de binding aan de eigen gemeente makkelijk ondermijnd.” Dit proces is volgens hem al ingezet met de komst van de auto, waarmee grotere afstanden konden worden overbrugd. „Maar nu wordt deze ontwikkeling versneld.”

Jongeren

Uit de resultaten blijkt inderdaad dat het niet naar de kerk kunnen gaan, invloed heeft op de band die mensen met hun gemeente ervaren. Ruim een op de drie respondenten (40 procent) ervaart dat de band met de gemeente zwakker is geworden dan voor de crisis. Beide mannen zijn niet verbaasd door dit getal, wel bezorgd. Kunz is vooral benieuwd hoe jongeren de erediensten en de verbinding met de gemeente ervaren. „Daar ligt mijn zorgpunt. De verbinding met de gemeente is bij jongeren een spannender punt dan bij ouderen.”

Hij pleit ervoor om, als er straks weer meer mensen in de dienst aanwezig mogen zijn, jongeren voorrang te geven. „Misschien willen volwassenen en ouderen wel veel liever weer naar de kerk, maar jongeren hebben meer aandacht nodig om de kerkgang erin te houden. Kerkenraden moeten laten merken dat ze de zorg om de jongeren serieus nemen.”

Nu versoepelingen in zicht zijn, rijst de vraag hoe veel van de doorgevoerde veranderingen na de crisis blijven bestaan. Ongeveer een op de drie respondenten geeft aan dat zij door deze crisis anders zijn gaan denken over online-uitzendingen van hun gemeente. Dat heeft vooral te maken met het gebruik van beeld. Zo’n 20 procent van de 373 ondervraagde kerkenraden heeft al besloten dat beelduitzendingen na de crisis zullen blijven; 29 kerkenraden (8 procent) geven aan dat al besloten is dat de beelduitzendingen tijdelijk zijn.

Draagvlak

Kunz verwacht dat het voor kerkenraden nog niet zo makkelijk wordt om de veranderingen terug te draaien. „Voor de beelduitzendingen bestaat onder de gemeenteleden een groot draagvlak. Daarnaast hebben gemeenten vaak grote investeringen gedaan om de uitzendingen mogelijk te maken. Het zou mij niet verbazen als de beelduitzendingen er ook in de toekomst blijven.”

De predikant hoopt op de „kracht van de gemeenschap.” „We moeten de onlinediensten niet presenteren als een alternatief voor de fysieke samenkomsten, maar als hulpmiddel in deze tijd. Als gemeenteleden na deze tijd de voorkeur blijven geven aan onlinediensten, is er meer aan de hand.”

Het blijft volgens Janse gissen naar hoe de kerk er na corona uitziet. Volgens hem is een situatie als deze er nooit eerder geweest. „Ook tijdens bijvoorbeeld de Watersnoodramp zijn gemeenteleden verstrooid. Maar dat was voor een beperkte tijd. Dit is ingrijpender. We weten niet hoelang dit gaat duren en wat de gevolgen zullen zijn.”

Veel waardering voor optreden kerkenraad

Uit de duizenden reacties in de enquêtes blijkt vooral dat de veranderingen door de coronacrisis veel losmaken. Een aantal resultaten en uitspraken op een rij.

Luistercijfers

In verreweg het grootste deel van de gemeenten van respondenten (85 procent) ligt het bezoekersaantal van kerkdiensten momenteel onder de tien personen, in meer dan de helft (52 procent) gaat het om minder dan vijf aanwezigen. De meeste mensen (79 procent) volgen twee uitzendingen van de eigen gemeente. Ongeveer 15 procent van de respondenten volgt één dienst.

Kerkenraden is gevraagd of er zicht is op kijk- en luistercijfers. Van de 373 kerkenraden die reageerden, heeft 38 procent daar geen zicht op. Ongeveer een kwart ziet stabiele cijfers.

Op kleinere schaal merken kerkenraden wel ontwikkelingen op. Zo signaleert 9 procent een toename in de luistercijfers. Geregeld wordt als reden de aanwezigheid van een (gast)predikant genoemd. Bij leesdiensten liggen de cijfers vaak juist wat lager.

Een aantal kerkenraden signaleert dat de cijfers in de ochtenddienst hoger liggen dan in de tweede dienst.

Reacties van kerkenraden

„Doordat we binnen ons kerkverband veel vacante gemeenten hebben, ligt het aantal luisteraars beduidend hoger dan die van onze eigen gemeente.”

„Het is afhankelijk van de ‘populariteit’ van de voorganger hoeveel live-volgers er zijn. Ik krijg de indruk dat gemeenteleden minder trouw zijn.”

„We merken dat mensen de middagdienst niet rechtstreeks volgen, maar ’s avonds terugluisteren of kijken. Dit gebeurt veel bij jonge gezinnen. Als de kinderen op bed liggen, wordt de middagdienst teruggekeken.”

Maatregelen

Een grote meerderheid van de lezers (93 procent) is tevreden over de manier waarop in de eigen gemeente gereageerd is op de overheidsmaatregelen. Van degenen die niet tevreden zijn, vindt zo’n 4 procent dat de gemeente zich te meegaand heeft opgesteld. Een kleine 3 procent vindt juist dat de gemeente zich te vrij opstelde.

Reacties van lezers

„Snel, zorgvuldig en adequaat gehandeld. Een compliment voor de kerkenraad.”

„Ik vraag mij af of we niet te meegaand zijn geweest en het vijfde gebod (overheid gehoorzamen) niet zwaarder hebben laten wegen dan het vierde gebod: de oproep om de onderlinge samenkomsten niet na te laten.”

„De eerste zondag was er toegang voor drie keer honderd personen in verschillende zalen. Achteraf was dat niet slim, gezien de impact die het virus toen al had op de rest van de maatschappij.”

Ervaringen

De lezers is gevraagd hoe zij de afgelopen maanden ervaren hebben. In de duizenden reacties vallen de volgende veelgebruikte woorden op: noodzakelijk (659 keer), ingrijpend (636 keer), jammer (433 keer), verdrietig (354 keer), gemis (310 keer), dankbaar (182 keer).

Reacties van lezers

„Ik vind het moeilijk. Niet meer naar de kerk kunnen, vind ik erg. Echt een oordeel. Anders ben je met elkaar, nu staat iedereen op zichzelf.”

„Vreselijk, met kinderen thuis gaat het gewoon niet.”

„Ergens geeft het ook echt rust in het jachtige bestaan.”

„Het waren in het begin vreemde, onwerkelijke zondagen. Nu wordt het wat gewoner, maar echt gewoon? Wennen zal het nooit!”

„Positief om ook eens te ervaren dat het allemaal niet zo gewoon is. En erg hopen op weer normale kerkdiensten met zingen en gemeenteleven. Dat zal als het weer kan zeker extra dankbaarheid en waardering geven.”

„Ingrijpend. Je gaat psalm 27, 42, 63 en 84 dieper begrijpen. Ook ingrijpend dat de sacramenten niet bediend kunnen worden. Wel een voorrecht dat we kunnen meeluisteren en -kijken. Maar al met al een groot gemis. Alsof uit de kern van je leven een hele hap is weggehaald.”

Duizenden reacties

De kerkredactie van het Reformatorisch Dagblad deed onderzoek naar kerk-zijn in coronatijd door middel van twee enquêtes.

Er bleek grote betrokkenheid te leven ten opzichte van het onderwerp. Een vragenlijst die onder het abonneebestand is verspreid, leverde in enkele dagen 8319 reacties op. De gegevens die uit deze enquête naar voren komen, bieden een representatief beeld van de RD-lezersgroep.

De meest voorkomende gezinssituatie onder de invullers is gehuwd met kinderen (58 procent), gehuwd zonder kinderen (23 procent) of alleenwonend (11 procent).

Een tweede vragenlijst is verstuurd naar scriba’s van kerkenraden. Deze enquête is 373 keer ingevuld. De gegevens van dit onderzoek bieden aanvullende cijfers naast de lezersenquête en geven een waardevol inzicht in overwegingen van kerkenraden uit de hele achterban van het RD.

Kerk op afstand

De kerkredactie van het Reformatorisch Dagblad presenteert in een serie artikelen de resultaten van een onderzoek naar kerk-zijn in coronatijd. Dinsdag deel 2: gemeenteleven en pastoraat.