Vóór de zestiende eeuw bestonden er natuurlijk ook al gezinnen. In vrijwel alle culturen zijn sinds mensenheugenis kinderen opgegroeid bij hun eigen vader en moeder. Maar de waardering voor het gezin als samenlevingsvorm is in de loop der geschiedenis aan de nodige verandering onderhevig geweest.

In het jodendom stonden huwelijk en gezin hoog aangeschreven. Ze toonden de goedheid van Gods schepping. Het verkrijgen van nageslacht had ook een bijzondere betekenis als doorgaande lijn naar de komende Messias. Denk alleen maar aan de geschiedenis van aartsvader Abraham.

Mede onder invloed van het Griekse denken van Plato en andere filosofen ontwikkelde het christendom een andere, negatieve visie op lichamelijkheid. Het rijk van de geest werd als ver verheven gezien boven het zien- en zinlijke. De apostel Paulus heeft daar ook een bijdrage aan geleverd.

De waardering van maagdelijkheid boven het huwelijk leidde in het westerse christendom tot het celibaat voor kloosterlingen. In de twaalfde eeuw werd een verplicht celibaat voor de gehele geestelijkheid afgekondigd. „Alle liefde voor de vrouw van een ander of te veel liefde voor de eigen vrouw is een schande”, schreef een dertiende-eeuwse Franse dominicaan, die daarmee het standpunt van de kerk zuiver verwoordde. „Een man die veel van zijn vrouw houdt, is een overspelige”, aldus deze Vincent van Beauvais.

Een en ander vond zijn uitdrukking in de verering van het Heilig Maagschap. Grootmoeder Anna, moedermaagd Maria en het Kindeke Jezus stonden bekend als ”Anna te Drieën”. Ze werden als zodanig vereerd en aangeroepen.

Maarten Luther

De Reformatie bracht daar op revolutionaire wijze verandering in. Trouwen werd de nieuwe norm en het gezin de door God gewilde samenlevingsvorm. Dat maagdelijkheid hemels was en het huwelijk aards, werd verworpen. Als voormalige kloosterling gaf Maarten Luther het goede voorbeeld door met een voormalige non in het huwelijk te treden. De waardering voor huwelijk, gezin en seksualiteit nam sterk toe. Het gezin werd daarmee een plaats die als microcel fungeerde waar God gediend en aangeroepen kon worden – evengoed als in kloosters en kerken.

Met de afschaffing van het celibaat voor de geestelijkheid heeft de Reformatie ook het instituut van de kloosters van zijn verheven karakter ontdaan. Man en vrouw vonden in het huwelijk hun hoogste bestemming. Waar katholieken het huwelijk als een ‘noodzakelijk kwaad’ voor de voortplanting zagen, kreeg het nu een waarde in zichzelf, los van eventuele kinderen.

Het Concilie van Trente bevestigde in reactie op de Reformatie de traditioneel katholieke standpunten. Tegelijkertijd werd de oude moederkerk beïnvloed door de seksuele revolutie die de Reformatie had ontketend. Het Heilig Maagschap van Anna, Maria en Jezus maakte in de zestiende eeuw plaats voor het ”Heilige Huisgezin”. De plaats van grootmoeder Anna werd verdrongen door Jozef, die als huisvader zijn plek op kwam eisen. Anna mocht nu hooguit nog als grootmoeder haar wijze opvoedkundige lessen aanbieden, maar speelde voortaan in de devotie geen hoofdrol meer.

Kerngezin

Tegelijkertijd weerspiegelde de opkomende devotie van Sint Jozef en het ”Heilig Huisgezin” de economische werkelijkheid aan de vooravond van de Reformatie. De opkomst van economische specialisatie in hoogontwikkelde gebieden langs de Noordzee leidde tot veranderingen in de samenstelling van veel huishoudens. Gezinnen vormden niet langer grote, deels zelfvoorzienende gemeenschappen met drie of meer generaties plus nog een reeks personeelsleden onder één dak. Dergelijke overblijfselen uit feodale tijden werden in de loop van de vijftiende eeuw afgeschaft.

Het zogenaamde kerngezin, bestaande uit twee generaties (ouders en kinderen), werd het nieuwe model waarmee de samenleving werd ingericht. Dit schiep ook nieuwe, meer emotioneel geladen relaties tussen deze twee generaties.

Gezinshistorici zijn het erover eens dat drie onlosmakelijk met elkaar verbonden factoren hebben geleid tot de geboorte van het kerngezin: het kapitalisme en de daarmee gepaard gaande economische specialisatie, het protestantisme en de nieuwe huwelijks- en gezinsmoraal, en ten slotte de opkomst van de burgerij, een nieuwe groep in de samenleving die los van feodale banden en dankzij het kapitalisme zelfstandig een welvarend bestaan wist op te bouwen.

Bruidegom

Deze nieuwe ontwikkelingen zijn terug te zien in een pamfletje dat in 1600 door een vader over zijn dochter werd geschreven. De vader schreef de tekst met veel pijn en smart, want hij had zojuist zijn dochter aan de dood moeten afstaan, maar op haar verzoek schreef hij een brief aan haar vriendinnen. Hij voegde er een beschrijving bij van haar sterfbed, waar ze had getuigd van haar hoop op een hemelse toekomst met Christus als haar Bruidegom.

Ze had dan ook als een gereformeerde maagd geleefd, hoewel ze niet in een klooster woonde maar in de pastorie van haar vader. Ze werkte mee in het huishouden en paste op kleine kinderen – wellicht in afwachting van een aardse bruidegom en ter voorbereiding op een rol als huismoeder. Op 18-jarige leeftijd werd Abigael Gerbrants echter getroffen door dysenterie, een ziekte die haar in enkele weken naar het graf sleepte.

Het verhaal over haar sterfbed en voorbeeldig leven werd uitgegeven als ”Een Testament ofte bekentenis van Abigael Gerbrants (…) sprekende op haer doodt-bedde dese naebeschreven woorden (…) tot leeringhe ende troost der ghedachtenisse naeghelaten”. We kunnen van dat boekje veel leren over de vroege Reformatie in de Nederlanden. Het lijkt erop dat de schrijver, Abigaels vader, dominee Gerbrandus Jansz., de geschriften van Jean Taffin goed heeft gekend. In verband met het thema van deze artikelenserie is het ”Testament” een bijzonder verhelderend geschrift.

Vaderlijke kus

Natuurlijk is zo’n verhaal gestileerd door een bedroefde vader om zijn dochter te gedenken. Snel is er dan de neiging om over de doden niets dan goeds te melden. Dat is in het geval van Abigael ook heel duidelijk aan de orde. Ze wordt als een gereformeerde maagd gepresenteerd die uitblonk in deugdzaamheid, vrijgevigheid en vroomheid. Maar het ”Testament” laat ook iets zien van de nieuwe verhoudingen tussen ouders en kinderen onder invloed van kapitalisme, protestantisme en burgerij.

Om haar geloof te beproeven, stelde haar vader haar kritische vragen, die ze van een goed antwoord kon voorzien. „Als ick haer vraechde/ mijn Dochter Abigael/ wat batet u nu dat ghy dit al gelooft? Zy antwoorde: Dat ick in Christo rechtveerdich ben/ ende een Erfghenaem des eeuwighen levens.”

Gaandeweg het Testament blijkt dat de verhouding tussen deze vader en zijn dochter –evenzeer als tussen de moeder en de dochter– er een van intimiteit en affectiviteit is geweest. „Ende als sy sach dat haer Moeder weende/ so nam sy haer Moeder byder hant/ ende sprac: Mijn lieve Moeder en schreyt doch niet/ so waerachtich als ic u bijder hant heb/ soo ben ick al in den Hemel met mijn conversatie.” Zo vermaande ze vaker haar moeder, en sprak haar vader bijna op voet van gelijkwaardigheid toe.

„O Vader/ ick hebbe noch een Vader inden Hemel/ of ick leve/ of ick sterve/ ick hoore hem toe. Waer op de Vader seyde: wel mijn Dochter/ daer op wil ick u kussen. Ende de kus ontfangende/ sprack sy met dese woorden Canti. Canti. [Hooglied] Hy kuste my met de kusse zijns monts: Ja de Vader kuste den verloren sone/ door de wanghe int herte. Waer op ick seyde: Mijn Dochter denckt op dien kus. Waer op sy seyde: Ja mijn Vader/ sonder den Vaderlijcken kus zijn wy eeuwich verloren.”

Nieuwe tijd

Het ”Testament” van Abigael Gerbrants vertegenwoordigt de nieuwe tijd. Het gezin wordt een plaats waar, evenals eerder in kerken en kloosters, de godsdienst wordt beoefend. De verschillende huisgenoten ontwikkelen wederzijdse relaties die gekleurd worden door affectie en intimiteit.

serie

Gezin van toen

Dit is de eerste aflevering in een serie artikelen over de geschiedenis van het gezin.