Een rabbi voor Reykjavik
Op IJsland na hebben alle Europese hoofdsteden een synagoge. Als het aan rabbi Avi Feldman ligt, komt daar spoedig verandering in. In het voorjaar van 2018 werd hij samen met zijn Zweedse vrouw Mushky en hun dochtertjes door de orthodoxe Chabad-Lubavitch-beweging vanuit Brooklyn in New York uitgezonden om leiding te geven aan het handjevol Joden dat Reykjavik rijk is.
Op de afgesproken tijd, Tweede Pinksterdag om 20.00 uur, gaat de bel naast het naamplaatje van het echtpaar Feldman. Ze wonen in een appartementencomplex aan de Grandavegur, even buiten het centrum van Reykjavik.
Geen reactie via de intercom. Ook niet na drie keer op de bel te hebben gedrukt. Mobiel bellen dan maar. Maar rabbi Feldman neemt niet op. Is de rabbi de afspraak vergeten? Dan opent een jonge, slanke man met een lange baard en een keppeltje de deur van de centrale hal. „Ik hoorde je bellen, maar vandaag mag ik niet met de knop opendoen”, zegt hij met een Amerikaans accent. „Kom maar mee naar boven.”
In het appartement begint de rabbi zich te verontschuldigen. „Let niet op de rommel. We hebben zojuist met de hele familie en vrienden uit Amerika gedineerd.”
Feldman vertelt dat het vandaag niet alleen voor christenen een feestdag is, maar ook voor Joden. „We vieren Sjavoe’ot. Hierbij gedenken we dat God het Joodse volk de wet gaf.”
De rabbi legt uit dat op feestdagen dezelfde regels gelden als op de sabbat. „Op zulke dagen mogen we geen nieuwe schepping starten. Want op de zevende dag rustte God van zijn scheppingswerk.”
Het interview mag dan ook niet worden opgenomen. „Normaal heb ik daar geen probleem mee, maar vandaag liever niet.” Dat verklaart ook waarom de rabbi zijn gast zojuist beneden kwam ophalen. Er is ook koffie. „Het water houden we warm in een speciale warmhoudketel.”
Broederliefde
Feldman (28) vertelt dat hij opgroeide in Brooklyn, New York. „Ik studeerde aan de rabbijnenschool. In 2013 werd ik officieel aangesteld tot rabbijn. Vanaf toen wijdde ik mezelf aan het dienen van Joodse gemeenschappen in steden en synagogen die om een rabbijn verlegen zaten.” Zijn vrouw Mushky (27), geboren in Göteborg in Zweden, volgde in New York een opleiding tot lerares. Het stel trouwde in 2014. Ze zijn de trotse ouders van drie dochters: Chana, Batsheva en Tzivia, van wie de laatste in Reykjavik is geboren. „Omdat ik ervaring heb met het leiden van gemeenschappen en mijn vrouw als Zweedse de Scandinavische cultuur goed kent, heeft de Chabad-beweging ons uitgekozen om de Joodse gemeenschap in IJsland te dienen.”
De Chabad-Lubavitchbeweging ontstond 250 jaar geleden en is een filosofische stroming binnen het orthodox-chassidische Jodendom. Meer dan een eeuw lang had de beweging haar thuisbasis in Wit-Rusland, in de plaats Lubavitch, dat ”stad van de broederliefde” betekent. Van hieruit verspreidde de beweging zich naar alle uithoeken van de wereld. De theologie en filosofie zijn door zeven opeenvolgende rabbi’s vormgegeven. De laatste leermeester, rabbi Menachem Mendel Schneerson (1902-1994), vestigde zich na de Tweede Wereldoorlog in de Verenigde Staten. Hier startte hij vele sociale projecten en onderwijsinstellingen. „Zijn nalatenschap inspireert nog altijd Chabathuizen wereldwijd en is ook een grote inspiratiebron voor de Joodse gemeenschap hier in Reykjavik”, zegt Feldman.
Soldaten
In 1625 vestigde zich de eerste Jood in IJsland. Het was een Poolse handelaar die zich tot het christendom bekeerde. In de achttiende en negentiende eeuw kwamen er meerdere Joden naar IJsland, vooral Deense handelaren. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog zocht een handjevol vluchtelingen zijn toevlucht op het vulkanische eiland. Later voegden zich daar ook Britse, Canadese en Amerikaanse soldaten bij, die er gelegerd werden. Een Amerikaanse veldrabbi kwam in 1941 naar IJsland voor de zielzorg van de Joodse soldaten. Aan het einde van de oorlog waren er zo’n tweeduizend Joden, verdeeld over twee Joodse gemeenschappen, waaronder een orthodoxe. Rond 1955 was het Jodendom nagenoeg verdwenen. De meeste Joden hadden, zoals de IJslandse wet toen voorschreef, IJslandse namen aangenomen en assimileerden in de samenleving.
Het handjevol overgebleven Joden die vasthielden aan hun Joodse identiteit kwam pas in 2011 tijdens een cedermaaltijd in Reykjavik voor het eerst officieel weer bij elkaar. Deze was georganiseerd door rabbi Berel Pewzner van de Chabat-beweging. In de jaren die volgden, organiseerde de gemeenschap met enige regelmaat bijeenkomsten om gezamenlijk Joodse feestdagen te vieren. Hiervoor werden zaaltjes gehuurd.
Gaandeweg werd de gemeenschap hechter en ontstond er behoefte aan geestelijke en praktische leiding. Het echtpaar Feldman bezocht de gemeenschap in 2017 enkele keren, om zich in het voorjaar van 2018 permanent in IJsland te vestigen. Het echtpaar is oecumenisch ingesteld en heeft niet als missie het gedachtegoed van de Chabat-beweging uit te dragen, maar de gemengde Joodse gemeenschap tot steun te zijn.
Divers
„De huidige Joodse gemeenschap is zeer divers. Mensen komen overal vandaan”, vertelt Feldman. „Er zijn slechts een paar IJslandse Joden die hier al enkele generaties wonen; de meesten komen allemaal uit het buitenland. Onder hen veel expats, die hier al meerdere jaren wonen.”
De gemêleerde gemeenschap telt pakweg 250 zielen, onder wie ook seculiere Joden. „Het is bemoedigend te zien dat zoveel verschillende mensen het Joodse erfgoed als een familie beleven en vieren.”
Feldmans vrouw: „Wanneer we feesten voorbereiden, vraag ik de vrouwen Joods eten te maken. Het eten doorbreekt de verschillen en schept een onderlinge band.”
Feldman heeft samen met zijn vrouw het voornemen de IJslandse taal te leren. „Dat is nu echt onze prioriteit, zodat we in staat zijn met de plaatselijke bevolking in haar eigen taal te communiceren.”
Maar de rabbijn wacht niet totdat hij vloeiend IJslands kan spreken voordat hij zich onder de bevolking mengt. In december organiseerde hij een openbare bijeenkomst in het centrum van Reykjavik. „Het was verschrikkelijk koud en het waaide hard, maar er kwamen heel veel mensen op af.”
De oud-president van IJsland en diens vrouw waren ook van de partij. De voormalige first lady hield een toespraak.
De rabbi zegt open te staan voor dialoog met de moslimgemeenschap, die in Reykjavik verdeeld is over vier islamitische organisaties. Feldman: „We doen er alles aan om de dialoog met de bevolking aan te gaan om onze filosofie van onderlinge verbondenheid in het land van vuur en ijs uit te dragen.”
Verbod besnijdenis
Ondanks de positieve ervaringen kent het Joodse leven in IJsland ook een keerzijde. Begin 2018 debatteerde het parlement over een wetsvoorstel om religieuze besnijdenissen te verbieden. Dat plan is tot nader order in de ijskast gezet.
Koosjer voedsel is nauwelijks te verkrijgen, maar dat is volgens de rabbi niet zo’n groot probleem. „De meeste producten in de winkels kunnen toch als koosjer worden beschouwd. Vooral verse vis.”
Tijdens het recente Eurovisie Songfestival in Israël wapperde de IJslandse delegatie met Palestijnse vlaggetjes. Veel IJslanders spreken zich openlijk uit tegen de opstelling van de Israëlische regering als het om de Palestijnen gaat. Maar deze sentimenten hebben zich nog niet tegen de Joodse gemeenschap in Reykjavik gekeerd. „Van antisemitisme heb ik hier nooit iets gemerkt”, zegt Feldman.
Ook het vieren van de sabbat gedurende de zomermaanden, wanneer het niet echt nacht wordt, is volgens de rabbi niet zo’n groot probleem. „Alle feestdagen en sabbatten beginnen, overal ter wereld, de avond daarvoor en duren tot aan het begin van de volgende avond. Zo ook in IJsland. Maar in de zomermaanden beginnen we dan wel twee uur vroeger.”
Feestdagen en sabbatten eindigen daarentegen veel later. Feldman verklaart: „Omdat dit gebied net onder de poolcirkel ligt, gaat de zon het gehele jaar onder. Maar omdat het in de zomermaanden niet echt donker wordt en we dus niet precies kunnen zien wanneer de avond valt, eindigen feestdagen en sabbatten voor de zekerheid bij het ochtendgloren op zondagochtend. Dat is erg ongebruikelijk, maar zo doen we dat nu eenmaal hier in IJsland.”
Ondanks enkele praktische ongemakken is Reykjaviks rabbi bijzonder enthousiast over zijn nieuwe thuisland. „De IJslanders zijn erg open. Sinds onze aankomst, een jaar geleden, heb ik eigenlijk alleen maar goede ervaringen gehad. We voelen ons welkom en deel van de IJslandse samenleving. We genieten van het land, de stad, de natuur en de mensen. Tot nu toe is IJsland een geweldige ervaring. We kijken ernaar uit ons werk voort te zetten en uit te breiden.”
Een eigen synagoge heeft de Joodse gemeenschap nog niet. Tot nu toe huurt men telkens een zaaltje. „Maar we hopen in de nabije toekomst een eigen cultureel centrum te openen, waar we onze feestdagen en sabbatten kunnen vieren.”
