De verkiezingen in Zuid-Afrika zitten er weer op. Het resultaat is weinig bemoedigend, terwijl de tijd begint te dringen. Het land raakt in verval en de spanningen groeien.

Sinds de omwenteling in 1994 staat de ”regenboognatie” voor de grote uitdaging om een veelvoud van volken, culturen en talen te verenigen in een rechtvaardige samenleving. Het is tot nu toe niet gelukt, en de extremistische stemmen klinken steeds luider: ”skiet die boer” tegenover ”ons slaan terug”. Een ruime meerderheid van de zwarte en blanke bevolking hangt het christendom aan, maar wat moeten er nog veel kwade geesten worden uitgebannen.

Een van die geesten is het racistische superioriteitsdenken. Een oudere generatie blanke Afrikaners beschouwde zichzelf als het uitverkoren volk Israël, terwijl de niet-blanken afstammelingen van Cham werden genoemd. „Die swartes is nou eenmaal vervloekte afstammelingen van Gam, wat daar deur bestem is om vir goed houthakkers en waterputters te blij, hulle dra die merk van Kaïn, en is daarom anders.”

Hier ligt een eeuwenoude misvatting achter, die is gebaseerd op een kromme exegese van een passage uit Genesis 9. Het betreft de zegen- en vloekspreuken van Noach over zijn zoons in de verzen 25-27. Zelden heeft een foute Schriftuitleg zulke verschrikkelijke sporen in de geschiedenis getrokken.

Vroegmiddeleeuwse wereldkaarten verdelen de aarde in drie delen: Azië behoort tot Sem, Europa tot Jafet en Afrika tot Cham. Hoezo Afrika bij Cham? Wel: Cham betekent ”warm” of ”heet”, en Afrika is een heel warm continent. Chams nageslacht woont in zuidelijke streken, las men in Genesis 10. Door Noachs vloek is de zwarte man (Afrika) ondergeschikt aan de blanke, zo werd al meer de overtuiging – en wie weet hoeveel mensen dit nog steeds geloven. Cham is de knecht van zijn broers Sem en Jafet, de minste van alle knechten.

Augustinus trok een lijn tussen Cham en Kaïn, de voorvader van de ketters. De ”hitte” (Afrika!) veroorzaakt immers verwarring, en zo wordt Cham de leider van de verwarde geesten, de ketters. De slavernij is een stand die vanwege de zonde werd opgelegd, aldus deze kerkvader.

Naar de moderne tijd: in zijn beroemde Stone-lezingen (1898) ageerde Abraham Kuyper tegen de zogenaamde bloedvermenging en stelde hij: „Geheel conform de profetische zegenspreuk van Noach (Genesis 9) zijn het uitsluitend de kinderen van Sem en Jafet geweest die de ontwikkeling van ons geslacht gedragen hebben. Van de derde hoofdgroep, Cham, ging nimmer een stoot tot hogere levensbezieling uit.”

De voorbeelden laten zich vermenigvuldigen. De eeuwen door zijn slavernij, kolonialisme en blanke suprematie met dit soort ‘exegese’ van Genesis 9 gerechtvaardigd.

Hoe riskant kan oppervlakkig Bijbelgebruik zijn. Onbegrijpelijk ook. Het is immers duidelijk, direct al, dat in Genesis 9 niet Cham, maar zijn zoon Kanaän door Noach wordt vervloekt. Opmerkelijk, waarom? Immers, niet Kanaän, maar Cham had zijn vader schandelijk behandeld... Vervolgens blijkt uit Genesis 10 dat Chams nageslacht wordt genoemd met de namen van de volken die alle voor het latere Israël een grote bedreiging zijn geworden: Babel, Egypte, Filistijnen, Kanaänitische volken. Wie de Bijbelteksten goed leest, ziet hoe in de vloek van Noach over Kanaän zich aftekent wat in later eeuwen een realiteit zal worden. In de familiegeschiedenis van Noach ontvouwt zich de geschiedenis van Israël, Kanaän en de volkeren. Daarbij is van een vloek van Cham geen sprake en komt Afrika, laat staan de zwarte bewoners ervan, niet in beeld.

Ontstellend vaak is Noachs vloek uit Genesis 9 misbruikt om zichzelf te verheffen boven anderen: boven Afrikaanse volken, om hen te overweldigen en tot slaaf te maken; boven Amerikaanse volken, om hen te verjagen en uit te roeien; boven Aziatische volken, om hen te vernederen en te beledigen.

Slechte exegese kan heel gevaarlijk zijn. Góede exegese kan een krachtig wapen zijn, in de strijd tegen kwade geesten die verdelen en neerdrukken. We wensen blanke en zwarte christenen in Zuid-Afrika een open Bijbel toe, en daarbij exegeten die de sporen recht weten te trekken. Een Bijbeluitleg in de geest van Hem die kwam om te dienen, en bezield door de Geest die in de waarheid leidt.

De auteur is hoogleraar Oude Testament. Hij schrijft dit artikel als lid van de gezamenlijke onderzoeksgroep BEST (Biblical Exegesis and Systematic Theology) van de Theologische Universiteiten in Apeldoorn en Kampen.