Op school schreef de jonge Misja eens een huldebetoon aan de grote leider Stalin. Hij kreeg een prijs voor het werkstuk, zo staat in de biografie ”Gorbatsjov: zijn leven en tijdperk” van de Amerikaan William Taubman. Maar zodra hij leider van Communistische Partij was, nam hij Stalin direct op de korrel en veroordeelde in een van zijn eerste toespraken diens terreur. Zonder dat hij dat ooit had gewild, werd hij zo de grafdelver van de Sovjet-Unie.

Toen Gorbatsjov in 1985 partijsecretaris werd, was hij al door de twijfel heen. Hij wist dat het roer van het communisme om moest. Buitenlandse bezoeken –onder meer aan Nederland– hadden bijgedragen aan dat besef.

Tijdens een bezoek aan West-Europa in 1972 probeerde hij zijn gastheren nog te overtuigen van de zegeningen van het socialisme. Het viel hem toen op dat het „niet eenvoudig was hun twijfel weg te nemen.”

Gaandeweg werd dit anders. Op de terugweg vanuit Frankrijk merkte zijn vrouw Raisa op dat „de mensen daar een beter leven” hebben dan de mensen in de Sovjet-Unie. Tja, die vraag bleef wel hangen bij Michail.

Hij was een boerenzoon, met een intellectuele inborst. Twijfel kon bij hem slechts op één manier verdwijnen, namelijk door overtuiging. Zijn hele leven bleef hij een hartstochtelijk lezer.

Ook als partijganger was hij niet zozeer machtspoliticus, maar een harde werker. Zijn medewerkers hadden het niet makkelijk. Hij begon ’s ochtends als eerste en ging als laatste weg. Hij eiste het uiterste van zijn personeel. Hij was altijd inhoudelijk bezig.

Huwelijkstrouw

Taubman beschrijft uitgebreid via welke weg Gorbatsjov de opvolger werd van Tsjernenko. Het Kremlin was zwaar verdeeld. Gorbatsjov voerde talloze telefoontjes voor hij binnen het politbureau voldoende steun had. Toen het eenmaal zover was, deed hij natuurlijk of hij verrast was.

Paste de boerenzoon wel in het Kremlin? Binnen de partijtop was losbandigheid heel normaal. Gorbatsjov viel op door zijn trouw aan zijn vrouw Raisa. Bovendien leefde hij min of meer als geheelonthouder. Hij was een voorbeeld van soberheid.

Een van zijn eerste acties was een campagne tegen alcoholmisbruik. Die leverde trouwens weinig op, behalve dan het volgende grapje: Iemand stapte geërgerd uit de lange rij voor de drankwinkel en spoedde zich naar het Kremlin om Gorbatsjov neer te schieten. Maar even later was hij weer terug: de rij bij het Kremlin was immers nog veel langer dan bij de slijterij.

Gorbatsjov wilde de verhouding met het Westen herstellen. Daarvoor had hij meerdere ontmoetingen met de Amerikaanse presidenten Reagan en Bush. Als er weer een top was afgesproken kreunden de diplomaten weleens dat er niet eens een duidelijke doelstelling was. Maar Gorbatsjovs agenda was kraakhelder: een betere relatie. En die kreeg hij. Zowel met Reagan als met Bush wist hij een hoge mate van vertrouwelijkheid te bereiken.

Ook met andere westerse leiders knoopte hij relaties aan, zoals de Franse president Mitterrand en de Duitse bondskanselier Kohl.

Opvallend is dat hij totaal niet investeerde in Oost-Europa. De satellietstaten stonden eigenlijk sinds 1980 al niet meer op de radar van het Kremlin. Volgens biograaf Taubman werden de binnenlandse problemen te groot. Gorbatsjov ergerde zich ook aan de al te orthodoxe socialisten als Ceausescu in Roemenië en Honecker in Oost-Duitsland.

Moskou greep daarom niet in toen duidelijk werd dat Oost-Europa niet langer aan het socialisme zou vasthouden. De Berlijnse Muur viel en het IJzeren Gordijn werd opgetrokken. De enige vraag waar Gorbatsjov mee zat was of het herenigde Duitsland lid van de NAVO zou worden. Oost-Duitsland hoorde immers bij het Warschaupact. En hoe moest het met de tienduizenden Sovjetmilitairen –onder wie Vladimir Poetin– die in Oost-Duitsland waren gelegerd?

De kwestie leidde tot spanning tussen oost en west. Uiteindelijk gaf Gorbatsjov zich in een gesprek met president Bush gewonnen: het soevereine Duitsland zou zelf beslissen. Zelfs zijn eigen medewerkers vielen van hun stoel toen ze het Gorbatsjov hoorden zeggen.

Opvallend is dat Oost-Europa in deze onderhandelingen –opnieuw– nauwelijks een rol speelde. Vandaag is dat totaal anders. Het nieuwe Rusland onder president Poetin verzet zich tegen het „westers imperialisme” van de NAVO, die zich heeft uitgebreid met voormalige Oostbloklanden.

Nog altijd is onduidelijk wat er destijds wel en niet is afgesproken met het Kremlin. Volgens Taubman sprak het Westen met twee monden. De Duitse regering –bij monde van minister Genscher van Buitenlandse Zaken– beloofde eerst dat de NAVO zich niet naar het oosten zou uitbreiden, maar die afspraak werd nooit vastgelegd. President Bush haalde een streep door die belofte. Oost-Europese landen als Polen en Hongarije zouden immers zelfstandig een keus mogen maken. Uiteindelijk is het zo gelopen.

Pizza Hut

In Moskou botste de intellectueel Gorbatsjov jarenlang met de man die zijn tegenpool was: de dranklustige en impulsieve Boris Jeltsin. Die liet in de zomer van 1991 wel de staatsgreep tegen Gorbatsjov mislukken. Heel even leken Gorbatsjov en Jeltsin nog broeders te worden. Maar voor het eind van het jaar werkte Jeltsin (inmiddels president van Rusland) Gorbatsjov op een vernederende manier het Kremlin uit. De Sovjet-Unie werd daarmee opgeheven. Het GOS (Gemenebest van Onafhankelijke Staten) ging verder. Dat bestaat officieel nog steeds, maar stelt totaal niets voor. De grootmachtstatus van de Sovjet-Unie is overgegaan op Rusland.

Nu begon een nieuw leven voor de voormalige leider. Namens de Gorbatsjovstichting verbleef hij soms een derde van zijn tijd in het buitenland. In het Westen verscheen hij in reclames voor Louis Vuitton en Pizza Hut. Daarmee betaalde hij gebouw en personeel van zijn stichting.

Ook in deze periode vergezelde Raisa haar man trouw bij zijn reizen. Groot was het verlies toen zij in 1999 stierf aan leukemie.

Taubman beschrijft in ”Gorbatsjov: zijn leven en tijdperk” alles uitgebreid. De leesbaarheid van die 800 bladzijden (nog aangevuld met diverse bijlagen) blijft steeds goed. Niettemin schat bol.com dat er 24 uur nodig is om door het boek heen te komen. Daarvoor zijn vasthoudendheid en interesse nodig. Voor wie dat heeft, biedt het boek zeer veel. Wie geen behoefte heeft alle details te weten, zal de laatste pagina vermoedelijk nooit bereiken.

Boekgegevens

Gorbatsjov. Zijn leven en tijdperk, William Taubman; uitg. Hollands Diep, Amsterdam, 2017; ISBN 9789048830169; 976 blz.; € 39,99.