Een orkaan van geluid wervelt door de monumentale Grote Kerk in Alkmaar. Het koororgel –het oudste bespeelbare orgel in Nederland– zucht en steunt onder het speelgeweld. Met de orgelklanken mengt zich dreunend geluid van slagwerk. Onder de bezoekers van de kerk, die zojuist nog geboeid luisterden naar een lezing, ontstaat wat onrust. Enkele ouderen begeven zich richting de uitgang.

„Bent u er nog?”, vraagt de spreker als de klanken zijn weggestorven. „Ja, zo overkomt u nog eens wat. We zochten een eigentijds geluid.” Aan het woord is Ed Diepenmaat, voorzitter van het Architectuur Informatiecentrum Alkmaar (AIA). De improvisaties voor orgel en slagwerk vormden vrijdagmiddag de muzikale omlijsting voor de opening van de fototentoonstelling ”De Kerk van Morgen”.

De expositie wordt georganiseerd door het AIA. Twintig fotocollages brengen het hergebruik in beeld van grote monumentale kerken die hun kerkelijke functie hebben verloren.

Erfgoed

„Het gaat niet goed met kerken”, stelt Diepenmaat in zijn openingswoord. „In de komende jaren zullen ongeveer 2000 kerken de deuren moeten sluiten. En wat doen we dan met al die gebouwen?”

Over die vraag gaat de tentoonstelling, zegt Diepenmaat. „Er ligt een uitdaging in de toekomst. Kerken verliezen massaal het bestaansrecht als religieus centrum, tegelijk willen wij ze als gemeenschap niet kwijt.”

„Dit vind ik een te somber beeld”, reageert Frank Strolenberg van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed in zijn lezing. „Er staan nog steeds heel veel kerken overeind. Er gaan zondags meer mensen naar de kerk dan naar een voetbalwedstrijd. Tegelijk zie ik ook wel de opgave waarvoor we staan.”

Strolenberg werkt als programmaleider aan de herbestemming van cultureel erfgoed. „We zien allerlei gebouwen die een nieuwe bestemming moeten krijgen; denk aan oude fabrieken of kantoren. Maar kerken springen er toch bijzonder uit. Kerkgebouwen liggen dicht bij het hart van mensen.”

Dat laatste garandeert echter niet dat het goedkomt met de oude gebouwen, stelt Strolenberg. „Mensen roepen vaak dat ze oude kerken belangrijk vinden, maar vervolgens gebeurt er niets mee.” Hij pleit voor het ontwikkelen van een kerkenvisie. „We hebben het voorrecht dat het kabinet meer geld heeft vrijgemaakt voor erfgoed. Laten we daar mee aan de slag gaan, om visie te ontwikkelen op de toekomst van de kerk.”

Secularisatie

De foto’s van fotograaf Peter Toxopeus hangen in de zijbeuken van de kerk. Onder de foto’s wandelen bezoekers door, het hoofd omhoog om de beelden te zien. Wat opvalt is de verscheidenheid aan bestemmingen. De helft van de gefotografeerde kerken wordt aangeduid als multifunctioneel; deze kerken hebben hun oude vorm behouden, maar worden voor allerlei doeleinden gebruikt. Er zijn exposities, concerten en erediensten. De andere kerken heten monofunctioneel: helemaal omgebouwd tot een nieuwe bestemming. De kerk als hotel, boekhandel of kantorencomplex.

De tentoonstelling benadrukt de positieve kant van herbestemde gebouwen. Tegelijk maken de foto’s de schrijnende gevolgen van de secularisatie zichtbaar. Het is moeilijk een gevoel van weemoed te onderdrukken tussen alle beelden van kerken die hun religieuze functie verloren zijn.

„Dat begrijp ik”, reageert Strolenberg desgevraagd. „Toen ik onlangs schreef over herbestemming, heb ik daarbij ook een paragraaf gemaakt over de pijn van het afscheid nemen. Deze gebouwen hebben niet alleen een culturele betekenis, maar ook een emotionele en spirituele waarde. Daarom zijn er ook grenzen aan wat je kunt doen met een kerk. We moeten respect hebben voor de betekenis van deze gebouwen.”

De expositie ”De Kerk van Morgen” is tot 31 augustus 2018 te zien in de Grote Kerk in Alkmaar.