Voor extreme armoede hoeven we niet eens zo lang terug in de tijd. Nog in de jaren dertig van de vorige eeuw woonden sommige mensen in Drenthe in wat we nu omschrijven als uiterst armetierige plaggenhutjes.

Overigens was in die tijd de echte armoede al onder de 10 procent gedoken. Vijftig jaar daarvoor bedroeg die meer dan 20 procent. Nederland was rond 1850 een van de rijkste landen ter wereld. Nummer 2 op de wereldranglijst, na Engeland om precies te zijn. Nederland was echter bepaald niet welvarend. De rijkdom was ongelijk verdeeld en 650.000 mensen leefden in extreme armoede. Het was voor hen een dagelijkse strijd om te voorzien in de eerste levensbehoeften – eten, drinken, kleding en een dak boven het hoofd.

Geloof in techniek

Harry Lintsen en zijn medeauteurs hebben het allemaal nog eens op een rijtje gezet. De emeritus hoogleraar, die zich specialiseerde in techniekgeschiedenis, droomde er altijd van om een samenhangend beeld te geven van de welvaartsgeschiedenis van Nederland. „Zeker nu techniek door allerlei neveneffecten de laatste decennia steeds meer omstreden is geworden.” Hij blijft erin geloven. „We zullen de technische vooruitgang nodig hebben bij de grootste uitdaging van deze eeuw, de weg naar een duurzame samenleving.”

De wetenschappers legden de welvaartsgeschiedenis van Nederland van 1850 tot 2050 (het laatste jaartal natuurlijk met de nodige slagen om de arm) langs de meetlat van de zogenaamde monitor ”Brede welvaart” van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Daarin is afstand genomen van de gedachte dat het goed gaat met welvaart en vooruitgang als de economie maar groeit. Ook gezondheid, ongelijkheid, het milieu en het effect van ons handelen op andere volken spelen een rol. Het is de eerste keer dat deze monitor wordt gebruikt om de geschiedenis te analyseren.

Smog

Sommige uitkomsten zijn verrassend. De auteurs van ”De kwetsbare welvaart van Nederland” concluderen dat er zich in de tweede helft van de negentiende eeuw ook al duurzaamheidsproblemen voordeden. „Het is echter de vraag of dat herkend werd”, zegt mede-auteur en universitair docent Frank Veraart. „De gestelde doelen werden wel gehaald door de inzet van natuurlijke hulpbronnen. Mijnbouw bevredigde de Nederlandse energiebehoefte. Met grote ontginningen en landbouwmechanisering voorzag Nederland in zijn behoefte aan voedsel, maar op natuur en biodiversiteit werd er ingeleverd. Er klonken wel enkele tegenstemmen, maar meer ook niet. Nietsdoen was niet legitiem en werd als een luxe beschouwd.”

Na de Tweede Wereldoorlog was de ‘echte’ armoede voorbij. „Een prestatie van formaat”, vinden de auteurs, die er direct aan toevoegen dat „het daar niet bij bleef. De extreme armoede sloeg om in extreme welvaart.”

Het verbruik van grondstoffen nam hard toe. Vergeleken met 1850 gebruikt Nederland nu ongeveer 37 keer zo veel grondstoffen. Dat is meer dan 360 miljoen ton, ofwel 22.000 kilogram per Nederlander. Tussen 1850 en 1960 groeide het grondstoffenverbruik jaarlijks met 2,5 procent. Tussen 1960 en 1975 was dat 5 procent. Vanaf die periode werd duurzaamheid een maatschappelijk probleem en ontstonden de eerste protestbewegingen tegen bijvoorbeeld de waterverontreiniging, luchtvervuiling, het teruglopend aantal zeehonden en kernenergie. Het was ook de tijd dat de Club van Rome in een rapport een uiterst somber toekomstscenario schilderde.

De meerderheid omschreef die groepen als geitenwollensokkenclubs en zwartkijkers. De protesten zetten weinig zoden aan de dijk. „We zijn meer en meer gaan verbruiken. De ontdekking van het gasveld bij Slochteren gaf geen bezinning”, geeft Veraart aan. „We moesten dat snel opmaken toen het nog wat waard was, omdat we in de veronderstelling verkeerden dat nucleaire energie het aardgas op een later tijdstip zou verdringen. Ondanks protesten, een oliecrisis, vervuiling en smog is er, al vanaf 1900, steeds ingezet op al maar meer consumptie.”

Ontzuiling

Het jaartal 1960 komt in het boek veelvuldig terug. Er was toen qua grondstoffenverbruik sprake van een ideale situatie. Gerekend volgens de nieuwe maatstaven van het CBS is de toename van de kwaliteit van leven sinds die tijd aanzienlijk achtergebleven op de groei van het bruto nationaal product (bbp), waarvan lange tijd werd gedacht dat die ons welbevinden bepaalde. Tot die tijd gingen toename van bbp en welbevinden hand in hand.

De nadelen van de extreme materiële welvaart zijn lange tijd verwaarloosd. „Doordat de meeste grondstoffen worden ingevoerd, betaalt het buitenland nu vooral de prijs hiervoor.”

Lintsen, opgegroeid in een door en door rooms-katholieke omgeving, ziet nog een andere oorzaak. „We hadden door het verdrijven van de armoede min of meer een aards paradijs bereikt. Maar we hebben daarna God eruitgezet. Door de ontzuiling zijn burgers en overheid meer op afstand van elkaar komen te staan.” Dat kwam de betrokkenheid van burgers bij politieke processen niet ten goede. „Dat was en is belemmerend bij de aanpak van de klimaat- en milieuproblemen. Dat is nog eens versterkt doordat veel besluiten in Brussel worden voorbereid.”

Toch zou hij niet terug willen naar 1960. „Dat is sowieso niet realistisch. Bovendien is er de aflopen veertig jaar van alles gebeurd in de sfeer van persoonlijke ontwikkeling. We zijn optimaal gaan experimenteren op het gebied van kunst, cultuur, muziek en design. Dat had ik niet graag willen missen.”

Import aardgas

Een apart hoofdstuk is gewijd aan de kwetsbaarheid van Nederland op grondstoffengebied. Lange tijd stond de eigen voedselvoorziening hoog op de agenda. Anno 2018 is zelfvoorziening, gezien de globalisering en de verknoping in handelsbetrekkingen met tal van landen, niet meer haalbaar, denken Lintsen en Veraart. „Wat het voedsel betreft zou Nederland wel circa 19 miljoen monden kunnen vullen. Dat is ooit becijferd door de Wageningse universiteit. Maar het is zeer de vraag of dat wenselijk is. Nederland heeft profijt van globalisering. Zo is onze glastuinbouw internationaal toonaangevend en marktleider.”

Toch meent Lintsen dat het goed is als er wordt nagedacht over sommige basisvoorzieningen in relatie tot risico’s bij geopolitieke spanningen. „Denk maar aan de eventuele import van aardgas. Besef wel dat momenteel 60 procent van alle grondstoffen uit het buitenland afkomstig is.”

Wat is de grootste opgave?

„Een duurzame oplossing voor de schaarste aan grondstoffen. Op energiegebied zijn we op de goede weg. De transitie naar schone energie lijkt echt in gang te zijn gezet. Hier bij de universiteit zien we met eigen ogen wat er allemaal mogelijk is op het gebied van zonne- en windenergie, aardwarmte en andere alternatieve bronnen. Veel huizen kunnen worden omgezet tot een energiebedrijfje. We hebben genoeg zon, het waait behoorlijk en de rivieren stromen.”

En op andere terreinen?

„Bij de voedselketen, het gebruik van minerale grondstoffen en kunststoffen ligt het wat lastiger. Vooral het aanpakken van de voedselketen wordt een hele kluif, omdat tal van zaken internationaal zijn verknoopt. Bij het hergebruik van bouwstoffen ligt een circulaire economie in het verschiet. We hebben dat niet doorgerekend, maar als je ziet wat Nederland in gebouwen bezit aan metalen, zand, grond en andere voorraden: echt enorm. In de toekomst kunnen met efficiënt gebruik van materialen van oude gebouwen er wel twee of drie nieuwe worden gebouwd. Dat kan snel gaan. Een voorbeeld daarvan is koper. Een aantal jaren geleden nam de prijs fors toe. Overal zag je vervolgens vormen van het terugwinnen van koper ontstaan.”

De regie bij de overgang naar een circulaire economie lijkt te ontbreken, of niet?

„Dat klopt. We zijn kritisch op de regering, omdat we geen idee hebben welke kant men uit wil. Dat kan beter. Zoals vroeger het besluit werd genomen om riolering aan te leggen en drinkwaterleidingen aan te leggen en in bouwbesluiten huiseigenaren werden verplicht tot het installeren van een douche en een wc. Zo zou men dat nu kunnen doen op bijvoorbeeld het gebied van energie.”

In welk opzicht zijn we het kwetsbaarst?

Lintsen: „We zullen niet van de ene dag op de andere naar een circulaire economie gaan. We hebben er bijna honderd jaar over gedaan om de extreme armoede uit te bannen, misschien hebben we nog wel honderd jaar nodig om te leren om duurzaam met de beschikbare grondstoffen om te gaan. We zijn pas zestig jaar echt welvarend. In het licht van de historie is dat flinterdun. Misschien is het maar een kleine eruptie in de geschiedenis. We zijn dus echt kwetsbaar. Het zal, net als in de 19e eeuw, best ploeteren worden om de doelen te behalen.”

Somber?

„Zeker niet. We zouden de situatie liever als ernstig omschrijven, maar blijven wel optimistisch. Nederland heeft veel ervaring met onderhandelen, het zogenaamde polderen. Als we die traditie kunnen koppelen aan een circulaire agenda is er een prachtige kans. Als klein land kunnen we dan het voortouw nemen.”

”De kwetsbare welvaart van Nederland”

”De kwetsbare welvaart van Nederland” is een academische studie van vier wetenschappers. Harry Lintsen (1949) is emeritus hoogleraar techniekgeschiedenis aan de Technische Universiteit Eindhoven. Frank Veraart (1970) is bij diezelfde universiteit techniekhistoricus en Jan-Pieter Smits (1966) is er hoogleraar duurzaamheid. Smits is tevens senior statistisch onderzoeker bij het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). John Grin (1961) is hoogleraar systeeminnovaties aan de Universiteit van Amsterdam.

De kwetsbare welvaart van Nederland 1850-2050, naar een circulaire economie, Harry Lintsen e.a.; uitg. Prometheus, Amsterdam, 2018; ISBN 9789044636444; 576 blz.; € 39,99.

Voor een samenvatting: kwetsbarewelvaart.nl

bewustwording milieuproblematiek

De Club van Rome, die in 2018 vijftig jaar bestaat, had een grote rol bij bewustwording rond milieuproblematiek. Deel 2: de kwetsbare welvaart. Vrijdag deel 3 (slot).