Kerk & religie

Rowan Williams: Christenen moeten niet zwijgen

De kerk moet niet bang zijn om haar stem te laten horen, vindt de Britse theoloog dr. Rowan Williams. Want de seculiere samenleving kan ten diepste niet zonder het christendom. Een gesprek over geloven in de publieke ruimte, zijn „falen” als aartsbisschop van Canterbury en het voorlezen van de Narniaverhalen aan zijn kinderen.

Maarten Stolk

30 November 2017 18:07Gewijzigd op 16 November 2020 12:05

Dr. Rowan Williams. beeld Gerhard van Roon

Williams (67) is een graag geziene gast in Nederland. Is hij er niet om een eredoctoraat in ontvangst te nemen, dan wel om een lezing te houden. En dan vaak over een thema waarover de veelzijdige hoogleraar van Magdalene College in Cambridge een spade dieper heeft nagedacht, zoals over het christendom in de seculiere samenleving.

Het gesprek met de voormalige anglicaanse kerkleider vindt plaats in hotel Babylon in Den Haag, niet ver van de Christus Triumfatorkerk waar hij die avond een lezing over geloof in de publieke ruimte geeft. De namen van beide locaties vormen haast een samenvatting waar het Williams om gaat: christenen in de westerse wereld hoeven niet met gebogen hoofd rond te lopen omdat hun tijd voorbij is. Nee, de kerk moet getuigen van wat de samenleving is vergeten: Christus heeft overwonnen en brengt nieuw leven.

Williams –zwarte kleding, wit boordje– is vooral kritisch op de vorm van secularisatie die religie uit het publieke domein wil weren. „Pragmatisch secularisme komt in veel westerse landen op”, zegt hij. „Dat is een ideologie die elke publieke uiting van een geloofsovertuiging uitsluit en verbiedt. Dan worden mensen gedwongen om alleen de seculiere staat te gehoorzamen. Burgers kunnen niet vanuit hun diepste religieuze overtuiging deelnemen aan de samenleving.”

Welke rol heeft religie in de samenleving?

„Religie is een middel tot verzet tegen de totale controle van een staat of cultuur. Godsdienst wijst op de diepere dimensie van de mensheid. Die is niet te begrijpen zonder een relatie met het heilige. De samenleving is niet heel zonder religie.”

Als religies dezelfde functie hebben, wat is dan het verschil tussen bijvoorbeeld christendom en islam?

„Het christendom rust op de overtuiging dat God op een unieke manier in Jezus van Nazareth heeft gehandeld. Diens dood en opstanding leidden tot een wereldwijde gemeenschap, die een nieuwe relatie met God mogelijk maakt.

Joden, christenen en moslims hebben deels een gemeenschappelijke geschiedenis en die biedt ruimte voor een constructief gesprek. Maar de visies op gemeenschap zijn verschillend: wij zijn geroepen tot het deelhebben aan het lichaam van Christus.”

Volgens veel atheïsten leidt religie niet zozeer tot gemeenschapsvorming maar tot geweld.

„Ik zou hen erop willen wijzen dat atheïstische regimes de grootste massaslachtingen van de twintigste eeuw hebben veroorzaakt. Natuurlijk, religie kan worden gebruikt om geweld te legitimeren – daar moeten we eerlijk over zijn. Maar om te zeggen dat religie noodzakelijkerwijs tot geweld leidt, lijkt me niet in overeenstemming met wat de geschiedenis laat zien. Religie vormt gemeenschappen, maar als je die uit de samenleving verwijdert, betekent dat niet dat er geen geweld meer zal zijn.”

Welke rol heeft de kerk in zo’n seculiere samenleving?

„De kerk moet allereerst erkennen dat ze geen recht heeft om de koers van de samenleving te bepalen. Tegelijkertijd mag ze met vertrouwen die samenleving tegemoet treden, gebruikmakend van haar eigen religieuze bronnen en van de intellectuele argumenten uit de omliggende cultuur.

De kerk hoeft niet bang te zijn om in het publieke domein te spreken. Ze zal duidelijk moeten maken dat de seculiere samenleving geen volledig beeld heeft van de mensheid, omdat de relatie met het transcendente, met God, ontbreekt. Dus minder spreken over God is minder spreken over de waardigheid van de mensheid.”

Het christelijk geloof gaat toch vooral over de dood en opstanding van Jezus Christus?

„Ik zeg niet dat we niet over Christus moeten praten. Dat is nodig om harten te openen en tot de verbeelding van mensen te spreken.”

Veel mensen willen dat Evangelie niet horen.

„In het Evangelie staat dat Jezus Zich afvroeg: „Zal de Zoon des mensen als Hij komt geloof vinden op aarde?” We moeten voorzichtig zijn om ons succes af te meten aan de aandacht die we krijgen. Het gaat allereerst om trouw zijn. Trouw in het dienen van andere mensen. Jezus zegt in de gelijkenis van de talenten: „Werk totdat ik kom.””

Volgens de Nederlandse hoogleraar prof. Herman Paul heeft secularisatie meer te maken met de verlangens van het hart dan met cijfers over kerkverlating. Eens?

„Een gelovige zal zeggen dat mensen verzoening met de waarheid, met God, nodig hebben. We leven in een wereld waarin ons onmiddellijke bevrediging van onze –vooral materiële– verlangens wordt beloofd. Maar daarmee worden de waardigheid en complexiteit van het menselijk hart onvoldoende gepeild.

Cijfers over kerkverlating vertellen dan ook niet het hele verhaal. Laten we ons niet te druk maken over statistieken, al wil ik daarmee niet zeggen dat we geen plannen moeten maken voor bijvoorbeeld de zending. We mogen erop vertrouwen dat de kerk Gods schepping is. Daarom is haar toekomst, hoe die er ook uitziet, zeker.”

U schreef een boek over C. S. Lewis’ Narniaserie. Wat zegt diens fantasiewereld over het leven als christen in een seculiere maatschappij?

„Deze boeken tonen op een heel mooie manier de loyaliteit aan God en aan Zijn waarheid en gerechtigheid. In het eerste verhaal is Narnia bezet gebied. Er regeert een kracht die de mensheid onderdrukt. Daartegen komt het geloof in opstand. We moeten verlost worden van ongeloof, van bleke uniformiteit.

De boeken van Lewis hebben generatie op generatie grote impact op mensen gehad. Ik heb ze mijn eigen kinderen ook voorgelezen. Ze waren diep ontroerd door de verhalen, in een manier die ik moeilijk kan omschrijven.”

U publiceerde met even gemak over de Russische schrijver Dostojevski.

Lachend: „Ja, dat is heel wat anders. Dostojevski behandelt in zijn boeken een aantal heel belangrijk thema’s. Ook die kunnen ons helpen in het denken over de plaats van christenen in de seculiere samenleving. Zo laat hij in een van zijn vroege werken, ”Aantekeningen uit het ondergrondse”, zien dat mensen niet altijd redelijk zijn. Ze nemen risico’s voor dingen die groter zijn dan zijzelf. Menselijke vrijheid is niet altijd even mooi. Maar die kan wel leiden tot geloof.

In de loop der jaren heb ik Dostojevski herlezen. Toen ontdekte ik hoe belangrijk het is om verantwoordelijk te zijn voor mijn naaste. In zijn laatste grote werk, ”De gebroeders Karamazov”, komt dit aspect het duidelijkst naar voren in de oudste broer. Die had niet zo’n aantrekkelijk karakter, maar hij ontdekte zijn medeverantwoordelijkheid voor het lijden om zich heen. Hij moest deze last dragen om dingen te kunnen veranderen.

Deze twee noties –vrijheid en verantwoordelijkheid– zijn diep verankerd in het christelijk geloof. Christus was Degene Die uiteindelijk de ware vrijheid, universele liefde en echte verantwoordelijkheid belichaamde.”

U nam vijf jaar geleden afscheid als leider van de wereldwijde anglicaanse gemeenschap. Wat vond u het moeilijkst als aartsbisschop van Canterbury?

„Ongetwijfeld het bewaren van een bepaalde mate van eenheid en toewijding binnen de anglicaanse familie. Het was een tijd van grote meningsverschillen, vooral over de menselijke seksualiteit. Ik heb gefaald in het bewaren van de eenheid en in het oplossen van geschillen.”

U zag het leiderschap van de kerk als een roeping. Welke roeping heeft u nu?

„Ik heb altijd mijn roeping als theoloog, pastor en leraar gevolgd. Het ambt van aartsbisschop maakte daar deel vanuit. Nu ben ik in de gelegenheid om wat meer leraar te zijn.”

Welke boeken staan er nog op stapel?

„Een klein boekje over mens-zijn: wat is de betekenis van woorden als geweten, vrijheid en persoonlijkheid voor het leven als christen?

Een veel dikker boek dat eraan komt, is een publicatie over Christus. Ik ben er de afgelopen twintig jaar mee bezig geweest, maar ik vond nooit genoeg tijd om het af te ronden.

Als we zeggen dat Christus volledig God en volledig mens is, dan is dat geen tegenstelling. Hij is als mens niet minder goddelijk of als God niet minder menselijk. Dat is volgens mij de sleutel tot het verstaan van God en schepping. Ik ga daarvoor te rade bij de Griekse kerkvaders en bij Thomas van Aquino, Johannes Calvijn, Dietrich Bonhoeffer en een aantal rooms-katholieke theologen.

Wat leerde u van Calvijn?

„Calvijn was, misschien onbewust, schatplichtig aan de middeleeuwse theoloog Thomas van Aquino. Allebei benadrukten ze bijvoorbeeld het belang van Christus als Hoofd van de kerk en Zijn verdiensten. Wonderlijk. Ik noem mijn hoofdstuk dan ook: ”De katholieke Calvijn”.”

Rowan Williams

Rowan Douglas Williams wordt geboren op 14 juni 1950 in Swansea, Wales. Hij studeert theologie in Cambridge en Oxford, waarna hij in 1978 tot priester in de Anglicaanse Kerk wordt gewijd. Vanaf 1986 bezet Williams een leerstoel in Oxford. Binnen de kerk maakt hij snel carrière: in 1991 wordt Williams bisschop van Monmouth, in 1999 aartsbisschop van Wales en in 2003 de 104e aartsbisschop van Canterbury. Tot 2012 is hij geestelijk leider van de wereldwijde anglicaanse gemeenschap, die dan ongeveer 80 miljoen leden telt. Behoudende anglicanen vinden Williams te liberaal. Ze verwerpen zijn opvattingen over vrouwelijke bisschoppen en homoseksuele relaties.

Williams, die tientallen publicaties op zijn naam heeft staan, is als ”master” verbonden aan de universiteit van Cambridge. De hoogleraar is sinds 2013 lid van het Britse Hogerhuis. Hij krijgt dan de titel ”baron of Oystermouth in the City and County of Swansea”.

Williams is getrouwd met theologe Jane Paul. Ze hebben twee kinderen.