Zelfs de huidige kardinaal-patriarch van Lissabon, dr. Manuel Clemente, liet enkele dagen vóór 31 oktober in een vraaggesprek met het Portugese persbureau Lusa weten dat hij ”Martinho Lutero” beschouwt als een grote inspiratiebron, wiens eerbied voor het Woord uiteindelijk ook in de Rooms-Katholieke Kerk een heilzame herbezinning op gang heeft gebracht.

Op Hervormingsdag zelf zond het Portugese publieke-omroepkanaal RTP 2 rechtstreeks vanuit de presbyteriaanse kerk in de Portugese hoofdstad een dienst uit ter herdenking van vijfhonderd jaar protestantisme. Op diezelfde dag vaardigde president dr. Marcelo Rebelo de Sousa een communiqué uit waarin hij Luthers strijd voor gewetensvrijheid als dé bouwsteen van het Europa van vandaag de dag aanmerkte.

Rebelo de Sousa was vorige week een van de leden van een erecomité tijdens een conferentie over de impact van de Reformatie en de invloed van het protestantisme op kerk, staat, cultuur en maatschappij in het algemeen en Portugal in het bijzonder. Op het programma van deze groots opgezette conferentie, die van 9 tot en met 11 november plaatshad in de auditoria van de Gulbenkianstichting en de collegezalen van de Universiteit Lusófona in Lissabon, stonden bijna honderd lezingen.

Blikvanger

Blikvanger voor het talrijke publiek was de hoogbejaarde dr. Eduardo Lourenço, die alom als de belangrijkste Portugese intellectueel van de tweede helft van de twintigste eeuw wordt beschouwd, en indruk maakte met een verhaal over de sterke mate waarin de Europese literatuurgeschiedenis is gestempeld door het protestantisme.

Een van de organiserende instanties van de conferentie was de Sociedade Portuguesa da História do Protestantismo (Portugese vereniging voor de geschiedenis van het protestantisme). Twee van haar bestuursleden, godsdienstwetenschapper-historicus dr. Timóteo Cavaco en de jonge historica dr. Rita Mendonça Leite, vertelden met bevlogenheid over de bevordering van meer wetenschappelijk onderzoek naar de geschiedenis van het protestantisme in Portugal die zij met hun in januari 2012 opgerichte vereniging beogen en waartoe de conferentie als eerste aanzet zou moeten fungeren. Een andere participerende instantie in de conferentie, het Portugese staatspostbedrijf CTT, greep de gelegenheid aan om een speciale postzegel met het fraaie conferentielogo te presenteren.

Naast vrijwel alle Portugese universiteiten leverden diverse universiteiten uit Brazilië, waar het protestantisme, anders dan in Portugal, wél wortel heeft geschoten, een omvangrijke delegatie. Andere sprekers kwamen uit onder meer de Spaanstalige wereld, Italië, Frankrijk, Zwitserland en Duitsland. Nederland was met slechts één spreker vertegenwoordigd, wat geen recht deed aan de opvallende rol die ons land in de vroegste geschiedenis van het protestantisme in Portugal heeft gespeeld.

Zoals ikzelf in mijn eigen lezing liet zien, hadden Nederlanders in Portugal sinds 1641, samen met Engelsen en Zweden, als enige protestanten gewetensvrijheid in de beslotenheid van hun woningen, en een kapel in de Nederlandse ambassade te Lissabon, waar tussen 1675 en 1780 gereformeerde én lutherse erediensten zijn gehouden. Veelzeggend is dat geen van de werken van Luther –hetzelfde geldt voor die van andere Reformatoren– ooit in Portugal is uitgegeven. Het protestantisme is in de Portugese samenleving nog altijd een ‘grote onbekende’. De vraag is nu of de onlangs in Portugal, in ieder geval in de academische wereld, voorzichtig ontvlamde belangstelling voor dat protestantisme beklijft.