Oktober 2016. De herdenking van 500 jaar Reformatie begint met een oecumenische dienst in de kathedraal van het Zweedse Lund. In het koor van de kerk staan de leiders van de lutherse en de rooms-katholieke gemeenschap naast elkaar. Een mooi beeld voor de fotografen, maar de setting doet geen recht aan de werkelijkheid: het zijn bijna allemaal blanke westerlingen die het podium vullen.

En dat is echt onterecht, gezien het aantal protestanten wereldwijd, stelt dr. Todd M. Johnson. „Ik vind het verontrustend dat er vrijwel geen Afrikanen spreken op de vele conferenties ter gelegenheid van 500 jaar Reformatie.” Johnson weet waar hij het over heeft, want hij kan met recht dé cijferaar van het protestantisme worden genoemd. Hij is de directeur van het Center for the Study of Global Christianity at Gordon-Conwell Theological Seminary in de Verenigde Staten. Hij doet veel onderzoek naar de getalsmatige ontwikkeling van religieuze stromingen en in het bijzonder het christendom.

Ter gelegenheid van de Reformatieherdenking zette Johnson samen met de onderzoekster Gina A. Zurlo op een rij hoe het protestantisme zich sinds de zestiende eeuw heeft ontwikkeld.

Boom

Wat begon als een klein plantje in het Duitse Wittenberg is uitgegroeid tot een boom van 560 miljoen protestanten wereldwijd in 2017, stellen Johnson en Zurlo. Leefden in 1600 vrijwel alle protestanten in Europa, nu woont nog maar 16 procent van de gemeenschap er. Johnson verwacht dat in 2050 dat percentage gezakt is naar onder de 10 procent van de dan verwachte 870 miljoen protestanten wereldwijd.

Een tegengestelde beweging maakt de lijn van het aantal protestanten –inclusief anglicanen– in het werelddeel Afrika. In 1900 was slechts 1,7 procent van de protestanten woonachtig op dat continent –bovendien ging het toen vooral om Europeanen in Zuid-Afrika–, nu is dat 41 procent. En Johnson berekende dat het percentage in 2050 kan zijn gestegen naar 53 procent van de protestantse wereldgemeenschap. Demografische factoren –zoals het kleine aantal kinderen per gezin in het Westen– versterken het effect van de groei van de kerken.

Nigeria

Zo verschoof het zwaartepunt van het protestantisme van Europa via Noord-Amerika naar Afrika en ook Azië. In de lijst van landen met de grootste protestantse gemeenschappen stonden in 1910 alleen westerse landen. Een eeuw later is de lijst veel diverser. De Verenigde Staten vormen nog steeds het land met de meeste protestanten (56 miljoen). Maar Nigeria (53 miljoen) en Brazilië (35 miljoen) haalden inmiddels Groot-Brittannië (minder dan 29 miljoen protestanten) en Duitsland (25 miljoen) in. En in de lijst staan verder drie Aziatische landen (China, India, Indonesië) en nog twee Afrikaanse (Kenia en Ethiopië).

De protestantse kerken groeiden de laatste eeuw het snelst in vijf Afrikaanse landen: Rwanda, Burundi, Ivoorkust, Burkino Faso en Tsjaad, aldus de cijfers van Johnson. De laatste tien jaar kende de protestanten vooral in Sao Tomé en Principe –een eilandenstaat in de Golf van Guinee–, Bhutan, Niger, Singapore en Iran een grote toename.

Thaise kerk

Eerder dit jaar verbleef Johnson in Thailand. Hij bezocht er een baptistenkerk waar vooral leden van de Lahu-bergstam komen. Hij ontmoette er ook een Zweed, Bertil Eckstrom, die een leidinggevende functie heeft gehad in een lutherse zendingsorganisatie en nu in Brazilië woont. Tijdens het gesprek tussen Johnson en de Zweed realiseerde de Amerikaanse onderzoeker zich opeens dat hij noch de Zweed een typisch voorbeeld van een protestant was. Nee, de leden van de Thaise kerk en Eckstroms vrienden uit een Braziliaanse pinkstergemeente vormden veel meer representanten van de protestantse wereldgemeenschap.

Het protestantisme van de toekomst –concludeert Johnson– is dat van Afrikanen, Aziaten, Latijns-Amerikanen en bewoners van de eilanden in de Stille Oceaan. Voor hen is Wittenberg –fysiek gezien– ver weg, maar hun kerken leven.

Stromingen

Het protest waarmee de reformator Maarten Luther de basis legde voor het protestantisme waaierde uit en bracht een viertal hoofdstromingen voort die wereldwijd zijn terug te vinden.

- Lutheranisme

- Gereformeerd protestantisme, calvinisme of presbyterianisme genoemd.

- Anabaptisme, doopsgezinden of kortweg baptisme genoemd.

- Anglicanisme of in de VS episcopalisme. Hieruit is ook het methodisme ontstaan.

Een nieuwe loot aan de stam is het pentecostalisme of de pinksterbeweging. Die stroming legt een sterke nadruk op de beleving van het werk van de Heilige Geest.

Herdenken, ook in het zuiden

Vijf eeuwen Reformatie is niet alleen iets voor Duitsland, of Europa. Ook elders in de wereld kijken protestanten erop terug. En Braziliaanse voorganger blikt terug. Daarnaast een willekeurige selectie van opvallende bijeenkomsten op het zuidelijk halfrond over de Reformatie.

Naam: pastor Abner Eliel Araujo van de Igreja Batista Reformada da Palavra

Plaats: São Paulo, Brazilië

„Kijkend in de achteruitkijkspiegel van de geschiedenis zie ik dat de Reformatie zonder twijfel het grootste werk van Gods Geest is geweest na de dag van Pinksteren. Het gaat om 500 jaar Evangelieverkondiging, en de verdediging van de Bijbelse leer dat zondaren gerechtvaardigd worden voor het aangezicht van een heilige God door genade alleen, door Christus alleen.

In onze reformatorische baptistengemeente zullen we stilstaan bij dit 500-jarig jubileum door een serie studies over de Reformatie te houden; en door na te denken over de uitdagingen waar gereformeerde kerken vandaag de dag mee te maken hebben. Ook zullen we op de zondagmiddagen naar het dichtstbijzijnde metrostation en de omliggende bushaltes gaan om het Evangelie te verspreiden, zoals we elke zondag doen.

Er zijn tegenwoordig veel kerken, maar er zijn weinig tekenen van de Kerk. Ik geloof dat de uitdaging voor de kerk van vandaag is om een gereformeerde kerk te zijn overeenkomstig het Woord van God. Het is niet een teruggaan naar de Reformatie, maar een teruggaan naar de Bijbel, zoals de reformatoren deden. We moeten ons niet zozeer richten op de bijproducten van de Reformatie –de muziek, de kunst enzovoort–, maar ons veelmeer richten op een teruggaan naar de Schrift voor alle aspecten van het kerkelijk leven: de eredienst, Evangelieverkondiging, kerklidmaatschap, tucht; en op persoonlijke bekering en een christelijk leven dat de almachtige God welgevallig is.”

In Nairobi, de hoofdstad van het Afrikaanse Kenia, dachten wetenschappers in juli in het kader van de Reformatieherdenking na over vijf eeuwen contacten tussen rooms-katholieken en protestanten in Afrika. Organisator was het Jesuit Historical Institute in Africa. Vragen die langskwamen luidden: Waarom duurde het zo lang voordat de Reformatie een directe invloed kreeg in Afrika? En welke aanwijzingen zijn er dat de Hervorming toch haar invloed heeft gehad in de Afrikaanse cultuur, zoals in kunst en ideevorming?

In Bolivia (Zuid-Amerika) vond vorige week een conferentie plaats waarin werd nagedacht over de betekenis van de Reformatie. De bijeenkomst wat georganiseerd door de Iglesia Reformada de Bolivia (IRB), de North American General Mission (NAGM) en de Trinitarian Bible Society (TBS). Er namen 350 mensen deel aan de herdenking.

In Zuid-Korea dachten bezoekers van een conferentie in mei na over de politieke en economische invloed van de door Maarten Luther in werking gebrachte Hervorming. Organisator van de bijeenkomst was het Koreaanse kantoor van de Friedrich Naumann Foundation for Freedom (FNF).

De Raad van Kerken in India (Azië) heeft afgelopen maanden grotere en kleinere evenementen georganiseerd om de Reformatie te herdenken. Een van de hoogtepunten is de herdenking woensdag in de All Saints Cathedral, in Sadar bij Nagpur (Midden-India). De National Council of Churches in India organiseert de bijeenkomst samen met lokale kerken, waaronder ook rooms-katholieke.

De Lutherse Wereldfederatie organiseerde afgelopen jaar wereldwijd bijeenkomsten. Al in augustus 2016 bijvoorbeeld dachten vertegenwoordigers van de lutherse kerken in Azië in Bangkok, Thailand, na over de lutherse identiteit van hun kerken en over de vraag hoe het Evangelie en het gedachtegoed van Maarten Luther vorm kreeg in de context van verschillende Aziatische landen.

In Indonesië denken theologen en andere wetenschappers van 14 tot en met 19 november na over de Reformatie op een internationale conferentie in de Gereja Reformed Injili Indonesia (GRII) in Kemayoran, Jakarta. Aan de bijeenkomst nemen naar verwachting 4000 mensen deel. Onder de sprekers zijn ook zes Chinese deskundigen. Onder de deelnemers zijn ook mensen uit Hongkong, Singapore, Maleisië en Taiwan. In samenhang met de grote bijeenkomst vindt deze weken een reeks van kleinere conferenties plaats in zestien Indonesische steden.

In maart dachten onderzoekers, docenten en studenten van Pacific Theological College op de Fiji-eilanden in de Stille Oceaan na over de betekenis van de Reformatie. Rector prof. Feleterika Uili Nokise sprak er over het Evangelie en de cultuur in Oceanië. Ds. Nokise is predikant van de Presbyterian Church van Aotearoa.