Daarom is het des te moediger dat RefoRC, het academische platform van Refo500, nota bene in Lutherstad Wittenberg een conferentie belegt waarvan het thema ”Meer dan Luther” is. Tegenover de tendens om de hele herdenking op één persoon te concentreren, vraagt RefoRC aandacht voor de veelvormigheid die met de Reformatie ontstond. Bij de opening van de conferentie woensdag memoreerde prof. dr. H. J. Selderhuis, directeur van Refo500, dat deze zevende RefoRC-conferentie de grootste ooit is, met meer dan 160 deelnemers uit 26 landen.

Het ”meer dan Luther” van de conferentie begon bij een lezing over de effecten van Luthers leer op de Rooms-Katholieke Kerk.

Prof. dr. Wim François, hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Leuven, stond stil bij de leer van de rechtvaardiging en de opkomst van religieus pluralisme in de roomse kerk. Hij belichtte de discussie over de leer van de rechtvaardiging tijdens het concilie van Trente (1545-1563). De afgevaardigden zochten naar een balans tussen de genade van God enerzijds en de verantwoordelijkheid van de mens anderzijds. Uiteindelijk bood het decreet van het concilie van Trente een optimistischer visie op de mogelijkheden van de mens dan Luther bood. Dat leek een mooie oplossing, waarmee de Rooms-Katholieke Kerk eeuwen verder kon, maar de debatten namen juist toe.

Noodzaak van genade

François belichtte twee van zulke debatten, in Leuven en in Spanje. De Leuvense theoloog Michael Baius ontwikkelde gedachten over de zondigheid van de mens, de noodzaak van genade en verkiezing die inhoudelijk dicht bij de posities van de reformatoren lagen. Daartegenover benadrukten de jezuïeten Robertus Bellarminus en Leonard Lessius dat door de val het natuurlijke vermogen van de mens om het goede te doen, wel verzwakt was, maar niet vernietigd. Onder rechtvaardiging verstonden zij dan ook de vernieuwing van het leven door de genade die in de sacramenten wordt meegedeeld. De verkiezing vindt volgens hen enkel plaats op grond van van tevoren waargenomen goede werken.

In de Spaanse context vond een soortgelijke discussie plaats tussen de dominicanen onder leiding van Domingo Bañez en opnieuw de jezuïeten, vooral Luis de Molina. De Molina ontwikkelde de gedachte van de zogenaamde middenkennis, waardoor het mogelijk zou zijn de vrije wil van de mens, de genade van God en verkiezing bij elkaar te houden: God weet namelijk welke beslissingen mensen zullen nemen in bepaalde contexten, zodat hij hen kan conditioneren. Bañez daarentegen benadrukt het effectieve karakter van Gods genade.

Hoewel de paus probeerde deze discussie naar zich toe te trekken, brak daarna de strijd nog heviger uit rond de jansenisten, die de lijn van Augustinus voorstonden, met een accent op Gods genadige verkiezing. Dit leidde in 1723 zelfs tot een breuk en het ontstaan van de Oud-Katholieke Kerk in de Nederlanden.

De leer van de rechtvaardiging werd dus wel door Luther herontdekt, maar de schokgolven ervan werkten door tot in de Rooms-Katholieke Kerk van de achttiende eeuw. Een discussie zoals tussen remonstranten en contraremonstranten gevoerd werd, vond ook plaats binnen de rooms-katholieke wereld. Ook als het over de leer van de rechtvaardiging gaat, is er dus meer dan Luther alleen.