Dr. Bernhard Reitsma: Manier van Bijbellezen bepaalt houding christenen tegenover moslims

Waarom denken christenen zo verschillend over de islam? De manier van Bijbellezen speelt een rol, denkt dr. Bernhard Reitsma. „Wie vanuit het Oude Testament theocratische lijnen trekt, kijkt anders naar moslims dan iemand die de Bergrede van Jezus als vertrekpunt neemt.”

Nee, voor scherpe, ongenuanceerde oneliners over de islam ben je bij Reitsma, bijzonder hoogleraar kerk in de context van de islam aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, aan het verkeerde adres. In een restaurant in Amersfoort zet hij zijn visie op deze godsdienst uiteen. De donkere kanten van de islam verzwijgt hij niet, maar ze voeren in zijn betoog niet de boventoon. De theoloog zegt dat hij weliswaar kritisch is op de islam, maar benadrukt dat deze godsdienst complex en divers is en dat hij graag een eerlijk verhaal vertelt. „Als christen stel ik het ook erg op prijs als in het publieke debat recht wordt gedaan aan mijn geloof.”

De wereld verandert en daarover maken mensen zich zorgen, constateert Reitsma. Vanwege onder meer voortschrijdende mondialisering en media die steeds sensationeler berichten, hebben veel burgers het gevoel de greep op de werkelijkheid te verliezen. Het gevolg is dat emoties de feiten verdringen. „Beelden van aanslagen schokken en staan op het netvlies gegrift. Over de islam weten de meeste mensen weinig, maar wel dat er moslims zijn die aanslagen plegen en de wereld willen veroveren. De gevolgtrekking is dan al snel gemaakt: moslims haten ons.”

Heel verwonderlijk is het niet dat christenen verschillend denken over de islam, zegt Reitsma. Ook zij zijn niet immuun voor angstgevoelens. Maar naast psychologische en maatschappelijke factoren bepaalt voor christenen hun kerkelijke achtergrond en manier van Bijbellezen de beeldvorming over de islam. „Christenen die lid zijn van kerken waarin de nadruk ligt op het behoud van de eigen traditie zullen de islam sneller als een bedreiging zien dan christenen die uit meer missionair ingestelde kerken komen. En wie vanuit het Oude Testament theocratische lijnen trekt, kijkt anders dan iemand die de Bergrede van Jezus als vertrekpunt neemt. De eerste groep, overwegend SGP stemmend, noemt de islam al snel een antichristelijke macht die moet worden bestreden. De tweede groep zal minder de behoefte hebben de strijd aan te binden, maar benadrukt dat Gods Koninkrijk niet van deze wereld is.”

Dr. Sam Janse signaleert een weeffout in de islam: de godsdienst maakt onvoldoende onderscheid tussen kerk en staat. Christenen die dat onder ogen zien, kunnen onmogelijk positief zijn over de islam. Reitsma werpt tegen dat je niet over dé islam kunt spreken en dat de variant met politieke aspiraties binnen de islam niet de hoofdstroom is. „Net als het christendom biedt de islam een totaalconcept voor de werkelijkheid, maar dan gaan de wegen onder moslims uiteen. Soennieten betrekken geloof en politiek veel nauwer op elkaar dan sjiieten. Daarentegen zijn soefi- en ahmadimoslims nauwelijks geïnteresseerd in politiek. Islamieten zijn op dit punt net zo divers als christenen.”

Of de islam nu wel of geen weeffout bevat, feit is volgens Reitsma dat het christendom sinds Constantijn voortdurend deze fout heeft laten zien. „Gedurende de geschiedenis is het christendom vaak ontrouw geweest aan de essentie van het christelijk geloof, met name richting joden en moslims. Het kruis is voor joden vaak een symbool van vervolging door christenen. Veel moslims associëren het christendom met een negatieve ethische moraal. Het kruis is voor hen synoniem met geweld en onrecht. Christenen zien zij als kolonisators. Nee, christenen hebben op dit punt geen enkele reden om zichzelf op de borst te staan.”

In veel moslimlanden worden christenen onderdrukt, daarover is Reitsma het roerend met Janse eens. Maar diens stelling dat gematigde moslimleiders de doodstraf voor afvalligen niet snel zullen bekritiseren, noemt Reitsma pertinent onjuist. „Het klopt dat afvalligheid van de islam volgens de vier rechtsscholen binnen de soennitische islam met de doodstraf moet worden bestraft. Maar dit leerstuk wordt tegenwoordig heel verschillend geïnterpreteerd. Islamitische geleerden in Amerika hebben uitgesproken dat geloofsafval in het begin van de islam gelijkstond aan collaboratie met de vijand en daarom met de dood moest worden bestraft. Dit gaat echter niet op voor moslims die vandaag de dag hun geloof de rug toekeren en daarom hoeven ze ook niet te worden gedood. Moslimgeestelijken in Caïro concludeerden enkele jaren geleden hetzelfde. Christenen die eerlijk naar deze feiten kijken, zullen vanzelf genuanceerder tegen de islam aankijken.”

„Foute moslims” moeten worden bestreden en integratieproblemen aangepakt, vindt Reitsma. Maar de overheid moet ook uitsluiting tegengaan, want discriminatie van moslims komt in Nederland veelvuldig voor. Op individueel vlak pleit de theoloog voor ontmoeting. „Als christen in de maatschappij heb je de roeping je te verbinden met anderen, omdat je iets meebrengt wat wereldveranderend is. Moslims zien alleen iets van Christus als Zijn volgelingen het hun voorleven.” Wat Reitsma betreft mogen kerkelijke gemeenten daar best eens aandacht voor vragen. Met een kwinkslag: „Misschien kunnen ze een islamzondag invoeren.”

Kan de islam zich aanpassen aan de westerse cultuur? Ja, denkt Reitsma. Veel moslims denken hard na over wat het voor hun geloof betekent om in een westers land te wonen en zijn bereid de boodschap van de islam op diverse punten te herformuleren. Tegelijk is wat de theoloog betreft integratie geen eenzijdig gebeuren. „Op tal van onderdelen is onze manier van samenleven in Nederland verre van christelijk; denk aan de seksuele moraal, het verslingerd zijn aan het geld en hardheid tegenover vluchtelingen. Op ethisch gebied hebben christenen en moslims veel met elkaar gemeen. Christenen die zich dat realiseren, zullen niet snel van moslims verlangen dat ze zich zonder meer aanpassen onze westerse waarden en normen.”

Dr. Sam Janse: Sommige christenen erkennen de weeffout in de islam, anderen niet

Hoe komt het dat christenen zo divers over de islam denken? Het antwoord van dr. Sam Janse, emeritus predikant in de Protestantse Kerk en publicist over onder meer de donkere kanten van de islam, valt in twee delen uiteen. Het ene is vooral psychologisch: sommige mensen zien hun stad of dorp veranderen, anderen merken daar weinig van. „Het beeld van de stad of het dorp waarin veel mensen wonen, verandert. Natuurlijk, dat gebeurt door secularisatie, maar toch ook door nieuwkomers. Vandaag loop je langs een moskee die er gisteren nog niet was. Je ziet een vrouw in boerka die daar voorheen niet liep. Marokkaanse jeugdbendes gaan tekeer. Dat alles geeft toch een sterk wij-zijgevoel waar niet iedereen even goed mee kan omgaan.”

Het zou mooi zijn als christenen –en andere burgers– dat gevoel kunnen overwinnen, stelt Janse, maar hij begrijpt heel goed dat dit niet altijd lukt. „Zelf betrap ik me ook regelmatig op dat wij-zijgevoel. Ik reis vaak met het openbaar vervoer. Als ik een groepje Marokkaanse of Turkse jongens in de treincoupé zie zitten, denk ik toch: zal ik in de volgende coupé gaan zitten? Ik zou zo’n gedachte liever niet hebben, maar ik constateer dat het wél zo is.”

Dat gevoel komt volgens Janse niet uit de lucht vallen: er zijn nu eenmaal islamitisch geïnspireerde aanslagen. Hier zou het weleens kunnen gebeuren, denkt de in Ameide wonende predikant regelmatig als hij op station Utrecht Centraal rondloopt. „Toen ik dat pas deelde met een groep mensen, herkenden velen dat.”

Kortom: het feit dat de islam een kloof veroorzaakt onder christenen, komt doordat de ene christen –en in het algemeen de ene burger– beter in staat is zich niet te laten meenemen door zijn primaire gevoelens over de islam dan de andere.

Tegenvoeter

Maar er is ook een tweede, diepere oorzaak van de polarisatie rond de islam in christelijke kring, analyseert Janse. Die heeft te maken met de theologie en de geschiedenis. „Vanouds is de islam een tegenvoeter geweest van het christelijk geloof. Dat zit diep in ons collectief christelijk bewustzijn. Die tegenstelling heeft onder meer te maken met een weeffout in de islam. Religie en politiek zijn er te veel op elkaar betrokken, veel meer dan in het christelijk geloof.”

Dat Mohammed generaal én religieus leider is, dat is het echte probleem van de islam, vindt Janse. „Die weeffout zit in het grondpatroon van de islam. En het grote meningsverschil over de islam onder christenen gaat over deze vraag: erkennen we die weeffout of niet?”

De Protestantse Kerk doet dat in de ogen van Janse niet, of althans onvoldoende. „Wat kerkleider dr. De Reuver recent zei over de islam, was dat je aan de ene kant gewelddadige en aan de andere kant vredelievende moslims hebt. Maar daarmee zeg je niets. Dat kun je van vele groepen zeggen.”

Dr. De Reuver stelde in een interview met dagblad Trouw onder andere dat de islam óók een religie is die vrede wil. Maar dat gaat in de optiek van Janse niet diep genoeg. „Natuurlijk zijn er moslims die vrede willen. Maar wat bedoelen ze daarmee? Is het een vrede onder eenzijdig opgelegde voorwaarden? Zo van: wij bieden vrede aan, maar jullie zijn dan tweederangsburger? Hoeveel gelijkberechtiging zit daar in? Juist bij dit onderwerp zie je de weeffout van de islam duidelijk naar voren komen. Het probleem van de islam wordt niet gevormd door moslimextremisten, maar door de mainstream-islam. Zelden vind je daar de gelijkwaardigheid en gelijkberechtiging van moslims enerzijds en niet-moslims anderzijds terug. Dat concept kent de mainstream-islam amper of niet. Ik moet heel lang nadenken om een moslimland te vinden dat zijn burgers werkelijk op dezelfde manier behandelt. Dat gebeurt niet in Turkije, niet in Marokko, om over Saudi-Arabië maar te zwijgen. En ook Indonesië wordt steeds meer een staat met een bevoorrechte godsdienst.”

De weeffout komt verder duidelijk naar voren in hoe islamitische geestelijken spreken over de straf bij geloofsafval. Een lakmoesproef, noemt Janse dat. „Voor geloofsafval geldt de doodstraf. Ook mainstream, gematigde islamitische leiders zullen niet snel zeggen dat die niet meer geldt. Ze zeggen: Het kan nu niet in het Westen, er is een moratorium. Maar die doodstraf voor afvalligen principieel onder kritiek stellen? Dat zie ik leidinggevende moslims maar weinig doen.”

Onderbuik

De kloof onder christenen blijft bestaan zolang de „linkerzijde” niet erkent dat burgers hier serieus bezorgd over zijn, denkt Janse. „Daarvoor is het nodig dat mensen de ruimte ervaren om hun gevoelens uit te spreken. En dat de realiteit van die gevoelens, en soms ook de legitimiteit ervan, erkend wordt – ook als ze uit de onderbuik komen. Van psychologen leren we dat je gevoelens niet moet wegduwen. Maar in de kerk doen we dat nog te veel. De Protestantse Kerk benoemt die gevoelens onvoldoende. Laat het maar staan, als je angst voelt voor de ander. Poets het niet weg.”

Het uiteindelijke doel is wat Janse betreft wel om die angst te overwinnen. „Een mens is altijd meer dan een vijand, dat leert het Evangelie me. Het is de hoge roeping van een christen om zich niet te laten gijzelen door het verleden, maar we noemen het dan ook niet voor niets een hoge roeping. Dat moet je wel beseffen. Uiteindelijk hopen wij in veel dingen op een werkelijkheid die aan de andere kant van de geschiedenis ligt. Dat geldt ook hiervoor.”

Toch is hij niet zonder hoop. „Ik ben buitengewoon benieuwd hoe de islam zich in het Westen zal ontwikkelen – of er echt iets komt van een islam die ook in een niet-theocratische setting kan aarden en daar zijn boodschap herformuleert. Als dat gebeurt, denk ik dat we een eind kunnen komen met elkaar.”

Het gevaar van de islam wordt onderschat

Welke argumenten worden er gebruikt door christenen die negatief naar de islam kijken?

• De islam is een valse religie die mensen leugens vertelt over hun heil.

• Nederland is vanouds een christelijk land. Moslims horen daar niet bij.

• Door moslims binnen te halen zorgen we ervoor dat de islam hier de meerderheid krijgt.

• We moeten onszelf beschermen tegen geweld, en de islam is nu eenmaal een gewelddadige godsdienst.

Het gevaar van de islam wordt overdreven

Welke argumenten worden er gebruikt door christenen die positiever naar de islam kijken?

• De Bijbel zegt dat kaf en koren samen opgroeien tot de oogst. Wij hoeven valse religies niet te weren.

• Christenen en moslims kunnen op ethisch gebied samen strijden tegen het seculiere denken.

• Het is onzin dat moslims hier ooit de meerderheid vormen. Daarvoor seculariseren ze zelf veel te snel.

• Elke burger heeft dezelfde rechten, dus ook moslims.

serie Tweedracht onder christenen

Veel actuele grote thema’s verdelen niet alleen de brede samenleving, maar ook de gereformeerde gezindte. Deze serie achterhaalt de oorzaken van deze tweedracht onder christenen in een drieluik over achtereenvolgens de islam, president Trump en vluchtelingen. Vandaag deel 1: waarom de islam voor scheiding zorgt.