Een gedeelte van Mengelbergs biografie ligt al geruime tijd in de boekhandel. Musicoloog Frits Zwart promoveerde zeventien jaar geleden op de episode 1871-1920. Nu volgt dan eindelijk het tweede deel, dat handelt over de periode 1920 tot aan Mengelbergs dood in 1951. De omvang van de totale biografie is immens: bijna 1200 pagina’s. En terecht. Als iemand een eigen stempel heeft gezet op het Nederlandse muziekleven, dan is dat Mengelberg wel.

Als dirigent van het –toen nog niet Koninklijk– Concertgebouworkest wist Mengelberg een halve eeuw lang elk concert tot een evenement te maken. Zijn concerten vielen op door een hoge technische perfectie en eigenzinnige interpretaties. Hij bereikte dit hoge niveau uiteindelijk door slechts één ding: repeteren, eindeloos repeteren. De dirigent ging tot het uiterste en vertelde daarbij breedvoerig over de betekenis en de achtergronden van de muziek, volgens sommigen tot vervelens toe.

Mengelberg veroorloofde zich tal van vrijheden als het ging om tempo en klank en deinsde er niet voor terug veranderingen aan te brengen in de partituren. Het leverde hem kritiek op, maar evengoed veel bewondering, tot op de dag van vandaag. Tekenend: dirigent Joan Berkhemer wil komende Pasen Bachs Matthäus Passion uitvoeren in de stijl van Mengelberg. Mengelberg stond met zijn jaarlijkse uitvoeringen van Bachs passiemuziek aan de wieg van de zogenoemde Nederlandse ”Matthäustraditie”.

Mahler

Zijn eigenzinnigheid bracht Mengelberg ertoe om, ondanks tegenzin en scepsis onder publiek en pers, tal van moderne componisten van betekenis naar Amsterdam te halen. Liepen de orkesten aanvankelijk wat achter de feiten aan, Mengelberg actualiseerde de concertprogramma’s met verve.

Bijzondere belangstelling had de dirigent voor de muziek van Richard Strauss en Gustav Mahler. Van Mengelberg werd gezegd dat hij ‘mahlerischer’ zou zijn dan Mahler zelf. Hij legde zodoende de grondslag voor nog zo’n Hollands fenomeen: de Mahlertraditie.

De band tussen Amsterdam en Mahler is altijd gebleven. In 2020 organiseert het Concertgebouw precies honderd jaar na het eerste Mahlerfeest een groots eerbetoon aan deze componist. Dat eerste Mahlerfeest in 1920 was een keerpunt in de carrière van Mengelberg, die nadien internationale allure begon te krijgen.

Uitputtend

Deze biografie blinkt uit in volledigheid. Op uitputtende wijze en uiterst gestructureerd beschrijft Zwart Mengelbergs internationale carrière, zijn financiële missers, zijn concertreizen, zijn conflicten. Daarbij moet wel gezegd dat dankzij die drang naar volledigheid het vuur in het levensverhaal van de maestro nog weleens op een laag pitje staat.

In 1945 kwam er plots een einde aan Mengelbergs dominante verschijning in het muziekleven. Vanwege zijn flirts met de nazi’s werd de dirigent uitgesloten van het Nederlandse muziekleven. Hij trok zich verbitterd terug in Chasa Mengelberg, zijn chalet in Zwitserland. Daar stierf hij in 1951, ver van de boze buitenwereld.

De website willemmengelberg.nl levert met film- en geluidsopnamen een prachtige soundtrack bij de biografie, inclusief die twee ongeduldige tikjes op de lessenaar.

Boekgegevens

Willem Mengelberg. Een biografie 1920-1951, Frits Zwart; uitg. Prometheus, Amsterdam, 2016; ISBN 978 90 351 4472 9; 688 blz.; € 39,95.