De geschiedenis kenmerkt zich door ijkpunten. De aanslagen van 11 september 2001, morgen precies vijftien jaar geleden, kunnen daar zonder twijfel toe worden gerekend. Waar hebben deze terreurdaden anno 2016 toe geleid?
----
Oorlog tegen terreur begon niet met 9/11
De wereld zal nooit meer hetzelfde zijn. Veel hoogwaardigheidsbekleders en analisten bezigden deze woorden, zij het in verschillende varianten, na de aanslagen van 11 september 2001.
De aanslagen in New York en Washington waren dan ook ongekend. Sinds de Japanse aanval op Pearl Harbor in de Tweede Wereldoorlog waren de Verenigde Staten niet eerder op een dergelijke schaal op eigen grondgebied aangevallen.
Het bombardement van Pearl Harbor gebeurde op een eilandengroep in de Stille Oceaan, ver van het vasteland. De aanslagen van 9/11 troffen Amerika echter in het hart. De torens van het World Trade Center, hét symbool van de Amerikaanse economische macht, verdwenen letterlijk van het toneel. Ook het Pentagon, het zenuwcentrum van de strijdkrachten, werd getroffen. En als de inzittenden van vlucht 93 niet heldhaftig hadden geprobeerd de kapers te overmeesteren, zou het Witte Huis waarschijnlijk ook getroffen zijn geweest.
Te kort door de bocht
De verleiding is groot om de geschiedenis van het derde millennium na Christus zo’n beetje te laten beginnen met de aanslagen van 11 september. Om vervolgens de lijn door te trekken via de wereldwijde oorlog tegen terreur naar het conflict in Afghanistan, de inval in Irak en de huidige strijd tegen Islamitische Staat. Dat zou echter iets te kort door de bocht zijn.
Natuurlijk ís de wereld ingrijpend veranderd na de aanslagen van 11 september. Te beginnen met de wereldwijd sterk aangescherpte veiligheidsmaatregelen. Wie vandaag de dag een nagelschaartje of een flesje water aan boord van een vliegtuig mee wil nemen, wordt er onherroepelijk uit gepikt.
In de Verenigde Staten werd na de aanslagen zelfs een compleet nieuw ministerie van Binnenlandse Veiligheid opgericht. Daar werken inmiddels zo’n 240.000 ambtenaren. Sinds 2001 heeft Washington het astronomische bedrag van 1 biljoen dollar aan terrorismebestrijding uitgegeven.
Dan was er de oorlog in Afghanistan, als direct gevolg van de aanslagen. Amerika wilde al-Qaida in het hart treffen op de plaats waar het zijn bases en trainingskampen had gevestigd. Het conflict bleef echter al spoedig geen puur Amerikaanse aangelegenheid meer. Diverse landen, waaronder Nederland, stelden troepen ter beschikking voor zowel gevechts- als vredesmissies.
De invasie van Irak van maart 2003 is deels van een andere orde. Enerzijds kwam ook dit militaire ingrijpen voort uit de behoefte om Amerika (en de rest van de wereld) tegen massavernietigingswapens te beschermen en de veiligheid te waarborgen. Anderzijds ging het hier niet om het aanpakken van een terreurbeweging, maar om een aanval op en de bezetting van een land, inclusief de verdrijving van een dictator.
De inval in Irak leidde tot de opkomst van al-Qaida in Irak, een groepering die overigens al in 1999 onder een andere naam was opgericht. De rest van het Iraakse drama is geschiedenis. De dagelijkse bomaanslagen en gevechten haalden op een gegeven moment nauwelijks meer de media.
Uit al-Qaida in Irak kwam uiteindelijk de huidige terreurgroep Islamitische Staat (IS) voort. Aanvankelijk verklaarde de voorloper van IS zich loyaal aan al-Qaida. Maar al-Qaida-leider Ayman al-Zawahiri keerde zich in 2013 van de groepering af toen die een omstreden fusie wilde aangaan en zich van steeds wredere methoden bediende.
Zo lijkt het plaatje in grote stappen rond te zijn. De oorlog tegen terreur die na de aanslagen van 11 september 2001 werd ingezet, heeft uiteindelijk geleid tot de huidige strijd tegen Islamitische Staat en aanverwante groeperingen.
Kanttekeningen
Daar valt wel een aantal kanttekeningen bij te plaatsen. In de eerste plaats was het fenomeen islamitisch terrorisme ook voor 9/11 bepaald niet nieuw. Antiamerikanisme en haat tegen het Westen hebben oudere papieren. De zelfmoordaanslag op Amerikaanse en Franse troepen in Libanon in 1983 en het opblazen van een Amerikaans lijntoestel boven het Schotse Lockerbie in 1986, zijn slechts enkele voorbeelden. Om niet te spreken van de talloze aanslagen die in de islamitische wereld zelf werden en worden gepleegd.
Ten tweede is islamitisch terrorisme natuurlijk niet het gevolg van de strijd tegen terreur. En: niets doen is geen optie.
In de derde plaats is het een illusie om te denken dat ideologisch geïnspireerd terrorisme altijd met militaire middelen afdoende kan worden bestreden. Het zal steeds elders de kop opsteken, zeker in landen waar het een vruchtbare voedingsbodem heeft. Neem ”falende” staten als Libië, Somalië en Jemen.
Wereld veiliger?
De grote vraag is wat vijftien jaar strijd tegen terreur dan wél heeft opgeleverd. Is de wereld daardoor daadwerkelijk veiliger geworden?
Wie naar de huidige chaos in het Midden-Oosten en de vluchtelingenproblematiek kijkt, kan daar nauwelijks een bevestigend antwoord op geven. Wie de voortdurende terreurdreiging in West-Europa en recente aanslagen in landen als Frankrijk en België in ogenschouw neemt, kan weinig positiefs ontdekken.
Jihadisten die naar Syrië of Irak vertrekken en in eigen land terugkeren, vormen een fors veiligheidsrisico. Met alle gevolgen voor de capaciteit en oplopende kosten van inlichtingendiensten.
De meest draconische maatregelen werden in de Verenigde Staten genomen. De opsporingsbevoegdheden van de veiligheidsdiensten werden fors uitgebreid. In een land waar privacy een van de meest gekoesterde rechten is, kwam de overheid plotseling heel dichtbij.
Die maatregelen hebben ertoe geleid dat er tot nu toe geen aanslag is gepleegd op de schaal van de aanvallen van 11 september. Het is voor terroristen een stuk moeilijker om het land binnen te komen en wapentuig binnen te smokkelen.
Toch zijn ook de Amerikanen sinds 2001 niet van aanslagen gevrijwaard gebleven. In 2009 schoot een Amerikaanse militair van Palestijnse komaf dertien mensen dood op een legerbasis in Texas. Twee Tsjetsjenen pleegden in 2013 een aanslag op de marathon van Boston. En afgelopen juni vermoordde een veiligheidsman 49 mensen in een club in Orlando. Kort voor zijn daad zwoer hij in een telefoongesprek met de alarmcentrale trouw aan Islamitische Staat.
Dit soort daden is in de Verenigde Staten nooit uit te sluiten, omdat wapens er nu eenmaal relatief makkelijk te verkrijgen zijn. Ook houden de autoriteiten ernstig rekening met een aanval met biologische wapens of een radioactieve ‘vuile’ bom.
Tegelijkertijd worden zowel in de Verenigde Staten als elders wekelijks terreurcellen opgerold of aanslagen verijdeld. Informatie die zich doorgaans aan het oog van het publiek onttrekt. Zo bezien is de wereld er zeker niet veiliger op geworden, maar op sommige terreinen wel minder onveilig. Hoewel niemand kan vaststellen wat er zonder de strijd tegen terreur zou zijn gebeurd, laten de gevolgen zich uiteraard raden.
----
Weet je nog waar je was?
De aanslagen van 11 september 2001 vallen zonder meer in de categorie ”Weet je nog waar je was toen...”
Ik was in vergadering. Niet zo’n verheffend moment voor een journalist als zo’n belangrijke gebeurtenis zich voordoet. Maar dit had werkelijk niemand verwacht.
Op de redactie buitelen de nieuwsberichten over elkaar heen. Een vliegtuig heeft een van de torens van het World Trade Center in New York geraakt. In eerste instantie denk je aan een sportvlieger die onwel geworden is. Maar als kort daarna een toestel de tweede toren binnenvliegt, wordt de kwade opzet al snel duidelijk.
Dan volgen berichten over een inslag in het Amerikaanse ministerie van Defensie en een gecrashte lijnvlucht in Pennsylvania. Al snel is duidelijk: hier is een grootscheepse en gecoördineerde aanval op de Verenigde Staten aan de gang.
Onwillekeurig denk je na over de gevolgen van de aanslagen. In het World Trade Center waren enkele tienduizenden mensen aan het werk. Uiteindelijk zouden er bijna 3000 doden vallen.
En de wereldwijde implicaties. Hoe zal de nog maar anderhalf jaar zittende Amerikaanse president George W. Bush reageren? Wat betekent dit voor de internationale verhoudingen? En zelfs: zal dit een derde wereldoorlog inluiden?
Terug met beide benen op de grond. Er moet actie worden ondernomen. Een extra editie wordt uitgebracht. Koortsachtig wordt gewerkt. Deskundigen worden gebeld. Wat was al-Qaida ook alweer? Wie is Osama bin Laden? Alle hens aan dek.
Natuurlijk moet er iemand naar New York. Maar het Amerikaanse luchtruim is tot nader order gesloten. De aanslagen hadden plaats op dinsdag, maar pas op vrijdag gaat de eerste vlucht van Amsterdam naar New York. Met een merkwaardig gevoel stappen de meeste passagiers aan boord. Onwillekeurig neem je de medereizigers op. Op het laatste moment wordt de vlucht naar Cincinnati omgeleid. Reden: nieuwe terreurdreiging voor New York.
Dat betekent 1500 kilometer rijden voor de boeg om The Big Apple te bereiken. Eindelijk komt de verminkte skyline van Manhattan in zicht. Rookt stijgt op van de plek waar eens de boegbeelden van New York zich verhieven. Het gebied rond Ground Zero is hermetisch afgesloten. Ook voor de pers. Behalve leger, politie en hulpverleners wordt iedereen op ruime afstand gehouden. Gewapende mariniers zien op het verbod toe.
Onder die hulpverleners worden ook vrijwilligers uit plaatselijke kerken geschaard. Zij lossen elkaar af op de puinhopen van de rampplek. Om te bidden met uitgeputte brandweerlieden, om mensen die gruwelijke dingen hebben gezien een hart onder de riem te steken.
Ik waag een poging, na een ontmoeting met een groep New Yorkse predikanten. Kan ik mee? Ik krijg een helm met het opschrift ”clergy” (geestelijkheid) op het hoofd gedrukt. Maar bij het naderen van de afzetting zinkt de moed me in de schoenen. De mariniers willen identiteitsbewijzen zien. Daar ga ik dus door de mand vallen met mijn Nederlandse paspoort.
Maar juist op het moment dat we arriveren, komt de groep geestelijk verzorgers die we af moeten lossen op de versperring af. „Laat maar door, dit is de volgende groep”, klinkt het.
Even later staan we bij de resten van wat eens de economische trots van Amerika was. Her en daar brandt het nog. De stank van verbrand vlees is overweldigend. Het stof is overal.
Wat me altijd zal bijblijven, zijn de intens vermoeide gezichten van brandweerlieden. Sommigen hebben meerdere collega’s verloren. Maar hun ogen lichten even op als bij de ”prayer stations” met hen wordt gebeden. De kop van mijn artikel is geboren: ”Bidden op Ground Zero”.
