Patriarch Filaret arriveert net na het Nederlandse Pasen. In Oekraïne moet het nog Pasen worden, op 1 mei. In de Oosterse Kerk is dit het hoogtepunt in het kerkelijk jaar; veel meer dan Kerst of enig ander feest.

Zijne heiligheid glimlacht. Zijn boodschap voor dit feest ligt al klaar. Die gaat over Jezus’ overwinning over dood en zonde. „Na strijd en pijn komen voor de rechtvaardige altijd vreugde en geluk. Het lijden is niet eindeloos. Zondaren breken met God en Zijn wet. Zij worden wel ongelukkig, als zij zich niet bekeren.”

Hoe belangrijk is bekering?

„Dat is de weg waarin we vergeving ontvangen. Zonder bekering worden we nooit vrij van de zonde.”

De kerkvader draagt zijn ambtskleding. Het lijkt meer dan het is, zegt hij. De basis is de zwarte pij. Die is voor alle geestelijken hetzelfde; monnik, priester of patriarch. Op zijn borst rust een ketting met een hanger waarop Maria en het Kind zijn afgebeeld. „Deze is voor bisschoppen.” Op zijn hoofd draagt hij een witte muts, met lange flappen tot over de schouders. „Dit hoort bij Russische kerkleiders. Als metropoliet droeg ik er ook een, maar die van een patriarch heeft een iets andere vorm.”

Op de muts en de flappen zitten nog drie grote versieringen, met engelen in het midden. Maar een betekenis hebben die niet. Het kruis op de muts heeft dat wel: daarmee laat Filaret zien dat hij christen is.

De Oekraïens-Orthodoxe Kerk is blij met het Europese associatieverdrag, legt hij uit. „Ons volk bestaat uit mensen die voor vrijheid en democratie zijn. We hebben 300 jaar onder Russisch bewind geleefd. Toen genoten we geen vrijheid, maar waren we afhankelijk. We verloren bijvoorbeeld onze eigen taal. Nu streven we naar een toekomst met technische vooruitgang en een leven in gerechtigheid. We zien dat in Europa.”

De Nederlandse kiezer moet de „toegestoken hand van Oekraïne” aanvaarden, zegt hij. „Er is een gevaar dat Nederland ons afwijst.”

Zou Oekraïne ook moeten toetreden als lid van de EU?

„Zonder meer. Maar daar zijn wij nog niet klaar voor. Wij moeten eerst het oude Sovjetsysteem hervormen. Hoelang dit kan duren, weet ik niet. Ik ben geen politicus. Ik vertrouw er echter op dat de EU ons erbij zal helpen.”

Heeft u als kerk veel contacten in het Westen?

„Vooral met de Anglicaanse Kerk, via de bisschoppen. Ook wel met andere kerken, zoals de rooms-katholieken en de protestanten.

De Russisch-Orthodoxe Kerk probeert ons echter vanuit Moskou te isoleren in de christelijke wereld. Zodoende hebben we nooit officieel lid kunnen worden van de Conferentie van Europese Kerken, de CEC.”

Het Oekraïense volk houdt van vrijheid, zegt u, en daarom bent u voor dit verdrag. Maar realiseert u zich dat West-Europa deze vrijheden vanuit humanistisch perspectief interpreteert, waardoor ook christenen zich soms ongemakkelijk voelen?

„Dat weten wij. Het humanisme zet christelijke waarden onder druk. Neem van mij aan: Oekraïne zal de christelijke waarden nooit opgeven. God heeft de mens geschapen in vrijheid, en daarom is dit een universele waarde. Maar vrijheid betekent tegelijk ook verantwoordelijkheid, tegenover God.

Het humanisme interpreteert deze waarden veel breder, het christendom dieper. In Oekraïne leven we trouwens niet alleen met christenen, maar ook met Joden en moslims. We leven in vrede samen. Vroeger was dat anders, maar er is op dat punt veel bereikt.”

Homo’s in Oekraïne scharen zich in de discussie over dit verdrag aan dezelfde kant, omdat zij van de EU bescherming verwachten.

„Zij hebben de vrijheid om te leven zoals ze doen, ook al denk ik dat ze Gods scheppingsorde doorbreken. Wij moeten dat toelaten, zonder het goed te keuren. Zoals God de zondeval toeliet. Nochtans bleef God Adam liefhebben.”

Zij zullen in Oekraïne het huwelijk voor mensen van gelijk geslacht bepleiten.

Filaret steekt zijn hand op. „Het homohuwelijk zullen we tot het eind bestrijden. God heeft Sodom en Gomorra vernietigd. Hier gaat het om de vraag naar wie we luisteren: naar God of naar de mens? Wij moeten onze vrijheid nooit gebruiken voor het kwaad.”

In de oosterse kerken bestaat er vanaf de Byzantijnse tijd samenwerking tussen kerk en staat. Hoe functioneert dat in Oekraïne?

„De kerk eist van de staat een partnerschap, en dat zal ook in de toekomst zo blijven. Nooit eerder heeft de kerk in Oekraïne zo veel vrijheid gehad als nu. Ik heb in de Sovjet-Unie geleefd, en daar was de vrijheid voor de kerk heel beperkt.

Dit partnerschap betreft trouwens niet alleen onze kerk, maar alle bewegingen die in de raad van kerken zijn vertegenwoordigd.”

Hoe vaak ziet u de president?

„In elk geval tijdens officiële bijeenkomsten. Vorig jaar waren dat er een stuk of tien. Daarnaast ontmoet ik hem nog één of twee keer per jaar voor een persoonlijk gesprek. Hij kwam bijvoorbeeld naar me toe op mijn verjaardag.

We spreken dan niet over politiek, maar meer in het algemeen over de relatie tussen kerk en staat. We spreken ook wel over geestelijke zaken. De president is beslist een man met een persoonlijk geloof. Verder kan ik er niet over uit de school klappen. Het echte pastoraat gebeurt natuurlijk door zijn eigen priester.”

U bent hier met een groep religieuze leiders; Grieks-katholieken, pinkstermensen, Joden en moslims. Er is een uitspraak bewaard gebleven uit 1989 van u als metropoliet van Kiev waarin u zegt dat iedereen die niet tot de Russisch-Orthodoxe Kerk behoort „nooit een wettige plaats in ons land” kan krijgen. Hoe zit dat?

„Dat was op dat moment de realiteit. In de Sovjet-Unie was dat niet mogelijk. Zelfs de Grieks-Katholieke Kerk was verboden. Pas door de perestrojka kwamen er voor hen weer nieuwe kansen.”

Maar steunde u dat verbod?

„Ik kon dat niet beïnvloeden. Ik heb dat ook niet geprobeerd. Zolang je niets met de staat te maken had, zocht je die ook niet op.

Ik ben altijd heel open geweest. Ik ben ook weleens in de problemen gekomen vanwege een preek die ik had gehouden.

De Sovjet-Unie was een geestelijk Babylon. God liet dat toe. Maar het had Zijn instemming niet. We moeten daarin Gods hand zien.”

Maar omdat u niet protesteerde, zien sommigen u als handlanger?

„Dat moeten we anders zien. In de Sovjet-Unie hadden alle geestelijken al voor hun eerste aanstelling contact met de geheime dienst.”

Had u persoonlijk ook contact met de KGB?

„Zonder meer. Je kon immers geen stap zetten zonder dat je had aangegeven dat je de regering volgde. De kerk was immers de vijand van de staat. Die stond volledig onder controle. Zonder samenwerking met de geheime dienst kon ik geen priesters benoemen.

De staat had een afdeling religieuze zaken en daarin zaten mensen van de geheime dienst. Ze luisterden ook mee in de kerk.

Die tijd is gelukkig voorbij. Nu heeft geen enkele geestelijke nog een registratie nodig.”

Hebt u ookwel eens iets aan de KGB gerapporteerd?

„Niet direct. Ik rapporteerde wel aan de kerkelijke commissie voor externe zaken, en wie weet wie daar allemaal meelas. Maar ik heb in mijn werk altijd de waarheid gesproken en mijn geweten gevolgd. Hoewel je soms over een smal pad moest lopen.”

U had ook ondergronds kunnen gaan, zoals andere kerken?

„Waarom zou ik? God had mij daar gebracht. Daniël diende ook aan het hof in Babel. Ik zie er Gods leiding in dat wij in het geestelijke Babylon moesten dienen.”

U bent 87. Als u wegvalt, geeft de staat dan een advies aan de kerk wie u moet opvolgen?

Filaret schudt heftig van nee. „De kerk is bij ons volledig vrij. In de Sovjet-Unie kwam er niet alleen een advies, maar zelfs een aanwijzing. Als ik het goed begrijp, gaat het in de Russisch-Orthodoxe Kerk nog zo. Maar in Oekraïne niet.”

Is Rusland een bedreiging voor Oekraïne?

„Zeer zeker. Het is een agressor. In Oost-Oekraïne vechten 50.000 Russische soldaten tegen ons.

Daarom noem ik president Poetin ook de nieuwe Kaïn. Die vermoordde zijn broeder. Dat klinkt hard, maar het is wel waar.”

Is herstel van de broederband nog mogelijk?

„Jawel. Oorlog kan niet altijd doorgaan. Maar we weten niet hoelang dit nog duurt. Dat hangt ook af van de EU en de NAVO. Het is voor mij helder dat Rusland graag meer gebieden in Oost-Europa wil hebben; denk aan Polen en de Baltische staten.”

In juni is er op Kreta een vergadering van alle vijftien nationale orthodoxe kerken. Hier en daar leeft de verwachting dat de Oekraïense Kerk daar wordt toegelaten als zelfstandige kerk.

„Ik denk van niet. Maar ik verwacht wel enige beweging voor de Oekraïense Kerk. Wacht maar af.

Het is altijd ons doel geweest als zelfstandige kerk te worden erkend door de orthodoxe gemeenschap. We zijn na Rusland de grootste orthodoxe kerk. Moskou blokkeert dat tot nu toe steeds. Maar ook zonder die erkenning kunnen wij leven.”

>>rd.nl/oekraine
>>rd.nl/kerkbreed

Patriarch Filaret (1929)

Mikhail Denisenko werd in 1929 in een arbeidersgezin geboren. Bij zijn intrede in het klooster in 1950 nam hij de naam Filaret aan. Hij klom op in de hiërarchie van de Russisch-Orthodoxe Kerk. In 1966 werd hij metropoliet van Kiev. Toen in 1990 patriarch Pimen van Moskou stierf, gold Filaret als mogelijk opvolger, maar hij werd niet gekozen. Na de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991 verklaarde ook de Oekraïense Kerk zich zelfstandig. Die koos in 1995 Filaret tot patriarch. Sindsdien zijn er twee grote orthodoxe kerken in Oekraïne. Aan de toevoeging KP (patriarchaat Kiev) of MP (patriarchaat Moskou) is te zien om welke het gaat.

De kerk van Filaret vertegenwoordigt naar schatting zo’n 10 miljoen van de 44 miljoen Oekraïners.