Is dit niet een christelijk land: waar de vorstin belooft het protestantse geloof te verdedigen, de premier stelt dat hij aan het roer staat van een christelijke natie, en op elke doordeweekse dag in het parlement een korte kerkdienst wordt gehouden voor en na iedere zitting? Toch is dit maar één kant van het Verenigd Koninkrijk.
De straten in de Engelse kustplaats Eastbourne zagen in haar jeugd op zondag zwart van de mensen, vertelt de 69-jarige Ruth Bailey. „In mijn geboorteplaats waren tientallen kerken. Op zondagochtend, rond een uur of tien, zag je van alle kanten mensen in zondagse kleren aan komen lopen. Het openbare leven lag stil.”
De gepensioneerde ziekenverzorgster zag Sussex, een graafschap in het zuiden van Engeland, in de loop van de tijd sterk veranderen. „Eastbourne is een badplaats waar ook vroeger al dagjesmensen naartoe kwamen. Er was en is een pier, met allerlei attracties. Toch had Eastbourne ook een andere kant. Die zag je op zondag, als het overgrote deel van de bevolking naar de kerk ging.”
In Eastbourne herinnert nog maar weinig aan de kerkelijke hoogtijdagen van weleer. De boulevard ademt de sfeer van het mondaine badleven. Dure hotels, strandpaviljoens, gokhallen en andere attracties vormen een langgerekt lint langs de kustlijn. Sinds de conservatieve regering-Thatcher in de jaren 80 van de vorige eeuw de winkelopenstelling op zondag mogelijk maakte, staat hier zeven dagen per week het toerisme centraal. Hooguit 10 procent van de bevolking bezoekt nog regelmatig een kerkdienst.
Kerkelijk gezien valt Eastbourne onder Chichester, de hoofdstad van het gelijknamige bisdom in de Anglicaanse Kerk. Tussen Eastbourne aan de oostkant van het bisdom en Chichester aan de westkant ligt een afstand van zo’n 75 kilometer. Het gebied daartussen bevat alles wat de Engelse samenleving anno 2015 kenmerkt.
De kustplaats Brighton, de overtreffende trap van Eastbourne als het gaat om vermaak en luxe. Het stadje Arundel, dat met een enorme kerk en een fors kasteel aantoont dat het rooms-katholicisme van de graaf van Norfolk nog altijd zijn stempel drukt op de omgeving. Het circuit van Goodwood, waar paardenraces op zondag de behoeften van zowel de chique bovenlaag van de samenleving als van de goklustigen bevredigen. Een van de restanten van het behoudende protestantisme dat nog maar een halve eeuw geleden domineerde in Zuid-Engeland, is het kleine kapelletje van de Strict Baptists in Horsham, helemaal aan de noordkant van Sussex.
Kathedraal
In Chichester neemt de anglicaanse kathedraal nog altijd een centrale plaats in, letterlijk en figuurlijk. Dagelijks worden hier diensten gehouden, zoals de bekende evensong om halfzes ’s middags. De gebeden voor koningin, land en volk en voor de noden in de wereld vormen een centraal element in de dagelijkse dienst.
Chichester is geen uitzondering in het Verenigd Koninkrijk. Op tientallen plaatsen blijkt nog dagelijks dat Engeland en Schotland biddende landen zijn. Niet alleen in kerken, maar ook in kapellen bij veel universiteiten. De Engelse parlementsvoorzitter beschikt zelfs over een predikant, die dagelijks korte diensten leidt.
Tegen die achtergrond is het niet verbazingwekkend dat premier Cameron vorig jaar tijdens zijn paastoespraak benadrukte: „Wij zijn een christelijk land, en we moeten niet bang zijn om dat hardop te zeggen.” Toch wakkerde juist die uitlating in de samenleving het sluimerende debat aan over de vraag welke rol de kerk, en nog preciezer: de christelijke religie, heeft in het maatschappelijk leven. Kort na zijn toespraak ontving de premier een manifest, ondertekend door 55 vooraanstaande liberale denkers. Ze verweten Cameron dat hij zich met zijn overtuiging vervreemdt van de meerderheid van de bevolking.
Hoe moedig de uitspraken van Cameron –die naar eigen zeggen bepaald geen trouwe kerkganger is– ook zijn, de liberalen hebben een punt. Het christendom is al minstens een halve eeuw op z’n retour in Engeland. Het jaar 2014 was behalve het jaar van Cameron’s getuigenis ook het jaar waarin het homohuwelijk parlementaire goedkeuring kreeg en euthanasie een maatschappelijk en politiek thema werd. Het aantal christelijke scholen in Engeland neemt al decennialang sterk af. Nog afgezien daarvan kent het Verenigd Koninkrijk een van de meest liberale abortuspraktijken van Europa. Initiatieven om dat te veranderen, komen zelden van de grond. Ontwikkelingen in de samenleving gaan eerder een andere kant op.
Voor christenen blijft de ontwikkeling in de richting van een steeds liberale samenleving niet zonder gevolgen. De afgelopen jaren waren er diverse rechtszaken tegen christenen die in het openbaar voor hun geloof uitkwamen. Verpleegkundige Victoria Wasteney bijvoorbeeld werd vorig jaar op non-actief gesteld nadat ze een moslimcollega een boek had gegeven over het christelijk geloof. Straatevangelist Mike Overd kreeg maandag een boete omdat hij bedreigingen zou hebben geuit, terwijl hij vanuit de Bijbel de zonden in de samenleving aanwees. Begeleidster Celestina Mba werd ontslagen bij een kinderdagverblijf, toen ze weigerde op zondag te werken.
De Britse samenleving is een keerpunt gepasseerd in de overgang van een christelijke naar een seculiere maatschappij, concludeert directeur Colin Hart van het Christian Institute. De lijst met zaken waarin christenen ter verantwoording worden geroepen vanwege hun standpunten, kan hij moeiteloos langer maken. Zijn organisatie helpt christenen met toerusting en rechtsbijstand. „Als het gaat om vrijheid van meningsuiting winnen we vaak zaken. Soms werken we zelfs samen met belangengroepen van atheïsten of homoseksuelen. Ook zij kunnen geraakt worden door wettelijke beperkingen van hun vrijheden.”
Als het aankomt op het geweten is het veel moeilijker geworden om je als christen te handhaven, zegt Hart. „De zogeheten gelijkheidswetten lijken te zeggen dat homorechten alle andere rechten te boven gaan. Een ambtenaar van de burgerlijke stand bijvoorbeeld die op Bijbelse gronden geen homohuwelijk wil bevestigen, trekt aan het kortste eind. Donderdag stond een bakker uit Belfast terecht die geen taart wilde bakken voor een homohuwelijk.”
Dubbel
De Britse koningin Elizabeth II dan. Drukt deze monarch, die belooft het protestantse geloof te verdedigen, nog een stempel op de samenleving? In haar kersttoespraken laat ze niet na de waarde van haar persoonlijk geloof te benadrukken. „Het is mijn gebed dat in ons aller leven op deze kerstdag plaatsgemaakt wordt voor de boodschap van de engelen en voor de liefde van God, door Jezus Christus onze Heere”, zei de vorstin in 2011 in haar kersttoespraak.
Tegelijkertijd ging Elizabeth mee met haar tijd. Ze liet een rooms-katholieke kardinaal voor zich preken en organiseerde een dialoog tussen godsdiensten. Een lijn die haar zoon kroonprins Charles wil doortrekken. Op de vraag of hij, mocht hij koning worden, zich opwerpt als verdediger van het christelijk geloof, is zijn antwoord negatief. De kroonprins wil verdediger zijn van álle religies, bevestigde hij recent nog eens.
serie Christendom in Europa
Dit is het derde deel van een tiendelige serie over de toekomst van het christendom in Europa. Op zaterdag 25 april deel 4: Rusland.
Bont kerkelijk landschap
De nationale kerk van Engeland en Wales, de Anglicaanse Kerk, is volgens haar belijdenis een protestantse kerk, maar handhaaft qua liturgie en kerkcultuur de nodige gewoonten uit de Rooms-Katholieke Kerk.
Theologisch en ethisch liberalisme kent een lange traditie binnen de Anglicaanse Kerk. Er zijn plaatselijke gemeenten met een protestants profiel, maar ook gemeenten die nauwelijks te onderscheiden zijn van een roomse parochie: de anglokatholieken. Tussen die uitersten bevindt zich een grote middengroep.
Engeland en Wales zijn verder bezaaid met kerken en ”chapels” van afgescheiden groeperingen, zoals de methodisten, quakers, diverse tamelijk liberale protestantse kerken en vrije baptistengroepen. De Strict Baptists kennen een kerkcultuur die overeenkomsten vertoont met die van behoudende reformatorische kerken in Nederland. Een verwante groep vormen de Grace Baptists: over het algemeen Bijbelgetrouw, maar minder ”strict”.
Noemenswaardig is de Fellowship of Independent Evangelical Churches, een beweging die Bijbelgetrouwe kerken verenigt. Vernieuwingsbeweging New Wine heeft daarnaast grote invloed op kerkplantingen en moderne stadsgemeenten.
In Schotland is de Church of Scotland de grootste protestantse kerk. In tegenstelling tot het episcopale stelsel van de anglicanen handhaven de Schotten het presbyteriale model van kerkregering. Naast de Church of Scotland zijn er afgescheiden kerken, waarvan de meeste sterke gelijkenis vertonen met Nederlandse reformatorische kerken. De Free Church of Scotland is de grootste. De rechterflank van de Schotse protestanten wordt gevormd door de Free Presbyterian Church of Scotland.
Aantal christenen daalt, afname kerkbezoek stabiliseert
Ondanks de ontkerkelijking is het christendom nog steeds de grootste religie in het Verenigd Koninkrijk. Bij de volkstelling in 2011 betitelden 33 miljoen mensen in Engeland en Wales –59,3 procent van de bevolking– zich als christen. In Schotland beschouwden 2,9 miljoen mensen zich als christen, 53,8 procent van de bevolking. Tien jaar eerder, in 2001, zei nog 71,7 procent van de Engelse en 65,1 procent van de Schotse bevolking christen te zijn.
De tweede religie is de islam, met 2,7 miljoen aanhangers in Engeland en zo’n 75.000 in Schotland. Een stijgend aantal mensen zegt daarentegen geen enkele religie te praktiseren. In Engeland gaat het om 14,1 miljoen mensen, in Schotland stond de teller in 2011 op 1,9 miljoen. In Engeland is dat 25,1 procent van de bevolking. In 2001 lag dat percentage nog op 14,8. In Schotland stond de teller op 36,7 in 2011, tegen 27,6 in 2001.
Het kerkbezoek in Engeland daalde tussen 1980 en 2005 sterk: van gemiddeld 5 miljoen mensen naar zo’n 3 miljoen per zondag. Dat aantal is sinds 2005 stabiel gebleven. De oorzaak: niet-westerse emigranten. Zij compenseren deels de afname van het kerkbezoek door autochtone Engelsen.
De grootste kerk is nog altijd de Anglicaanse Kerk in Engeland, de Church of England. Ongeveer 1 miljoen mensen gaan elke zondag naar een dienst in die kerk.
In Schotland bezoekt 18 procent van de bevolking, in totaal zo’n 1 miljoen mensen, iedere zondag een kerkdienst. Op maandbasis ziet 28 procent van de Schotten ten minste één keer een kerk vanbinnen. In Schotland zijn het vooral autochtonen die de kerkdiensten bezoeken. De grootste kerk is er de Church of Scotland, met op papier 1,7 miljoen leden. Goede tweede vormt de Rooms-Katholieke Kerk, met 800.000 leden.
Zie ook:
Verdediger van het geloof, de Britse koningin door de ogen van protestantse christenen (RD, 1 juni 2002)
