Hij ging de geschiedenis in als vrouwenhater: John Knox, die 500 jaar geleden werd geboren. Maar in feite kon hij maar met één vrouw niet overweg: Bloody Mary. De reden? Ze stond de Reformatie in de weg, waar hij zich juist voor inzette.
Wie is John Knox ook alweer?
John Knox, geboren in de buurt van het Schotse Edinburgh, staat bekend als de grote reformator van Schotland.
Hij is eerst priester in een rooms-katholieke kerk, maar blijft dat niet lang: hij wordt een aanhanger van de Reformatie. Als predikant houdt hij felle preken: „De roomse kerk is de synagoge des satans, haar hoofd, de paus, de mens der zonde.”
Hoe wordt daarop gereageerd?
Er ontstaat een grote strijd tussen roomsen en protestanten in Schotland. De Schotse regering roept de hulp van de Fransen in. Als Franse troepen een aanval doen op het kasteel van St. Andrews, waar Knox en andere protestanten zich verstopt hebben, wordt hij als galeislaaf meegenomen.
En daarna?
Na twee jaar komt Knox pas weer vrij. In Schotland is hij niet meer welkom, dus hij wordt een aantal jaar predikant in Engeland. Als koningin Mary Tudor, ook wel Bloody Mary genoemd, aan de macht komt, slaat hij weer op de vlucht. Eerst naar Frankfurt, daarna naar Genève, waar hij Calvijn ontmoet. Knox wordt er predikant van een vluchtelingengemeente. Ook werkt hij mee aan de Geneefse Bijbelvertaling en een nieuwe psalmberijming.
Hoe gaat het verder met de Schotse Reformatie?
In 1559, na de dood van Bloody Mary, gaat Knox definitief terug naar zijn geboorteland. Hij preekt vurig. Het hele land gaat mee in de Reformatie. Beeldenstormen breken uit. De avondmaalspraktijk verandert. Onder de leiding van Knox wordt het calvinisme de officiële godsdienst van Schotland. In 1560 stelt hij in één week een geloofsbelijdenis op. Ook maakt Knox een nieuwe kerkorde. Knox voert felle gesprekken over de godsdienst met de nieuwe koningin, Mary Stuart, die niet met de zonde wil breken. Zijn leven maakt indruk op haar. Ze zegt zelfs: „Het enige waar ik bang voor ben, is het gebed van John Knox.”
Gaat de invloed van Knox verder dan alleen de kerk?
Absoluut. Het gaat hem namelijk niet zozeer om de kerk, maar vooral om het volk. De reformator bidt: „Geef me Schotland, of ik sterf.” En hij zet zich in voor geletterdheid: iedereen, tot in de kleinste dorpjes toe, moet zelf de Bijbel kunnen lezen. Verder zou je kunnen zeggen dat Knox maatschappelijk actief is: hij zet zich in voor de bestrijding van armoede.
Heeft Knox’ inzet buiten de kerk veel opgeleverd?
Dat kun je wel zeggen. In Peru is bijvoorbeeld nog steeds een groot onderwijsinstituut te vinden, dat opgericht is door de Schotse zending. Het is een rechtstreeks gevolg van de invloed van Knox. Het instituut is genoemd naar St. Andrews, een stad waar Knox vaak preekte.
In Schotland is er vast ook veel aandacht voor het 500e geboortejaar van John Knox.
Dat valt tegen. In april was er wel een Schotse conferentie over zijn nalatenschap, maar daar werd gezegd dat Knox bijna vergeten is. Tegelijkertijd zeiden de predikanten op de conferentie wel dat ze veel van Knox kunnen leren, vooral van de manier waarop hij de bestuurders van het land waarschuwde en opriep tot bekering.
Wat hebben wij als Nederlanders met John Knox?
Vooral in de zeventiende eeuw zijn er diverse predikanten en mensen uit de Nederlandse kerkgeschiedenis beïnvloed door John Knox en zijn tijdgenoten. Zij hadden veel waardering voor de Schotten en hebben veel van hen geleerd. Hun geloofsleven is voor ons een voorbeeld.
Hebben we ook boeken van John Knox?
Niet veel: de reformator schreef lang niet zo veel als bijvoorbeeld Calvijn, en het meeste van zijn werk is niet in het Nederlands vertaald. Wel zijn er veel brieven van Knox bekend, die hij bijvoorbeeld aan zijn schoonmoeder schreef. Zij worstelde met heilszekerheid en met de zonde, Knox wees haar telkens weer op het volbrachte werk van Christus.
Heeft Schotland nog zichtbare herinneringen aan John Knox?
Het sprekendste voorbeeld is het John Knox House in Edinburgh, een museum in het huis waar de reformator gewoond zou hebben. Binnen is bijvoorbeeld een portret van hem te vinden en een schilderij waarop afgebeeld wordt dat hij het avondmaal bedient. Er staat een stoel aan een tafel, waarop hij dan gezeten zou kunnen hebben. En er draait een bandje waarop je een nijdige stem hoort. Daarmee wordt Knox nagedaan.
Inderdaad: als erg vriendelijk staat hij niet bekend. In veel geschiedenisboeken wordt hij ook nog eens een vrouwenhater genoemd.
Was de Schotse reformator inderdaad een vrouwenhater?
Nou, eigenlijk was er maar één vrouw van wie hij een afkeer had: Bloody Mary. Alleen kwam dat niet doordat ze een vrouw was, maar door haar vijandschap tegenover de protestantse godsdienst. Verder had Knox een „pastorale houding”, ook tegenover vrouwen: denk maar aan de brieven aan zijn schoonmoeder. John Knox een vrouwenhater noemen? Nee, daarmee doe je hem geen recht.
Lees ook in Digibron:
John Knox ‘vermoeid van de wereld’ door L.J. van Valen (Protestants Nederland, 01-12-2012)
Alleen een gele vlek herinnert aan Knox’ laatste rustplaats door prof. dr. W. van ‘t Spijker (Reformatorisch Dagblad, 07-07-1995)
John Knox : De hervormer van Schotland door ds. P. den Butter (Terdege, 12-01-1994)
Werk Schotse hervormer vol pastorale warmte en profetische gestrengheid (Reformatorisch Dagblad, 17-08-1990)
John Knox door P. Kuijt (De Saambinder, 31-07-1986)
John Knox, de hervormer van Schotland (Gereformeerd Weekblad, 07-10-1982)
John Knox vierhonderd jaar geleden gestorven door C. A. Tukker (Protestants Nederland, 01-12-1972)
John Knox de Hervormer van Schotland – brochure Willem de Zwijgerstichting (Willem de Zwijgerstichting, 01-01-1964)
