Het lijkt erop dat kardinaal Eijk de storm –op Twitter wordt voorzichtig over #Eijkgate gesproken– niet heeft zien aankomen.

Deze krant publiceerde twee weken geleden een vraaggesprek met de aartsbisschop van Utrecht, dat inzet met de „onverkorte” geldigheid van de geloofswaarheden en vervloekingen van het zestiende-eeuwse concilie van Trente.

Maar kardinaal Eijk zei nog meer in het interview. De vervloekingen van Trente gelden alleen als mensen „met kennis van zaken, in het volle besef van de waarheid en met een vrije wil” de geloofswaarheden van de kerk verwerpen. En dat is in zekere zin een theoretische kwestie, benadrukte de aartsbisschop. „Er zijn veel mensen die een verkeerd beeld hebben van de Katholieke Kerk omdat ze zo zijn opgevoed, of ze hebben een ander godsbeeld. Dat kun je iemand persoonlijk niet aanwrijven. De vervloekingen van Trente moet je dan ook niet zo opvatten dat iemand voor eeuwig door God is vervloekt. Het oordeel is aan God; dat kan en mag je als mens niet vellen.”

Tot zover was er niets aan de hand. Kardinaal Eijk was dan ook akkoord gegaan met de gehele tekst van het interview.

Boos

De discussie kwam pas echt op gang toen dagblad Trouw vrijdagavond 17 januari een artikel op zijn website zette, met de kop ”Protestanten boos op kardinaal Eijk vanwege ‘vervloeking’”. De Trouwjournalist was met de uitspraken over de leer en de vervloekingen naar verschillende „prominente” Nederlandse protestanten gegaan, die zich natuurlijk „geschoffeerd” voelden. De woorden van kardinaal Eijk zijn „het betonrot in de oecumene”, reageerde ds. G. de Fijter, voorzitter van de nationale synode. De voormalige scriba van de Protestantse Kerk in Nederland, dr. B. Plaisier, noemde de uitspraken „formeel en hard.”

De Rooms-Katholieke Kerk haastte zich om afstand te nemen van het artikel. „Trouw legt de kardinaal uitspraken in de mond die hij niet heeft gedaan, namelijk dat de oude roomse vervloekingen van protestanten onverkort geldig zijn”, stelde de kerk maandag op haar website. De woorden in de intro van het RD-artikel, waar de kerk aanvankelijk niet over viel, heten nu „interpretaties van het Reformatorisch Dagblad.”

Er klonken ook andere geluiden. Prof. dr. W. van ’t Spijker, emeritus hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Theologische Universiteit Apeldoorn en kenner van de Reformatie, reageerde maandag in deze krant nogal verbaasd over alle ophef. „Deze uitspraken kun je van Rome verwachten.” Er was niets nieuws onder de zon.

Dr. A. J. Plaisier, scriba van de Protestantse Kerk in Nederland, wilde toch graag eens verder praten met de kardinaal over diens uitspraken over het concilie van Trente, en hij nodigde hem dinsdag uit voor een gesprek. Nog dezelfde dag liet de Rooms-Katholieke Kerk weten dat aartsbisschop Eijk niet op de uitnodiging wilde ingaan. Een gesprek? Ja, maar dan via de beleidssector voor de oecumene van de Nederlandse kerkprovincie, of nog een treetje hoger: op het niveau van de wereldkerk door de Pauselijke raad voor de bevordering van de eenheid onder de christenen.

De aandacht verschoof vervolgens van de vraag wat kardinaal Eijk nu wel of niet had gezegd, naar de betekenis van zijn woorden. Zijn de leer en de vervloekingen van het concilie van Trente nog „onverkort” van kracht en hoe zwaar wegen die?

Toenadering

Volgens een aantal zowel protestantse als rooms-katholieke theologen heeft kardinaal Eijk te weinig oog voor de resultaten van oecumenische gesprekken tussen rooms-katholieken en protestanten. Dr. Ton van Eijk, priester van het bisdom Rotterdam en oud-voorzitter van de Raad van Kerken in Nederland, betreurde het woensdag in deze krant dat de aartsbisschop „er geen blijk van geeft van de vorderingen in de oecumenische toenadering van de kerken op de hoogte te zijn.” De uitspraken van Trente komen uit een bepaalde tijd en een bepaalde context en ze hebben voor wie ze nu wil verstaan uitleg en interpretatie nodig, vindt hij. Zo zijn er veroordelingen die op misverstanden berusten of die zich niet richten op de officiële kerkelijke leer maar op een bepaalde theologische visie.

De rooms-katholieke theoloog Hendro Munsterman denkt in dezelfde richting. Op zijn blog wijst hij erop dat veel veroordelingen „in de zestiende eeuw al de plank mis sloegen, en dat bijna alle andere de huidige oecumenische gesprekspartners niet meer treffen.”

Waarover hij het wel met kardinaal Eijk eens is, is dat het concilie van Trente tot de geloofsschat van de Rooms-Katholieke Kerk behoort. „De uitspraken van Trente blijven belangrijke ijkpunten voor de rooms-katholieke theologie, maar zij zijn niet het laatste woord. Deze ijkpunten zijn sindsdien –met name door het Tweede Vaticaans Concilie– uitgediept en soms in een nieuw licht geplaatst of uitgebalanceerd.”

Munsterman en Van Eijk wijzen bijvoorbeeld op de in 1988 verschenen Duitse studie ”Lehrverurteilungen – kirchentrennend?” (Leerveroordelingen – kerkscheidend?), waar rooms-katholieke, lutherse en gereformeerde theologen bij betrokken waren. Volgens Munsterman kwam de commissie tot de „verrassende uitkomst” dat een aantal vervloekingen weliswaar in de zestiende eeuw hun bestaansrecht hadden, maar dat dit bestaansrecht verloren is gegaan. „Zowel aan rooms-katholieke als aan protestantse kant heeft er immers een ontwikkeling van de geloofsleer en het geloofsleven plaatsgevonden. Wat er toen beleden en veroordeeld werd, behoort nu niet meer op dezelfde wijze tot de geloofsschat.”

Als voorbeeld geeft hij het anathema (vervloeking) van Trente betreffende de plechtige huwelijksvieringen tijdens de vastentijden van het rooms-katholieke liturgische jaar.

Sinds het concilie van Trente hebben rooms-katholieken en protestanten ook op andere leerstukken overeenstemming bereikt, zo laat Munsterman zien. Zo presenteerden de Rooms-Katholieke Kerk en de Lutherse Wereldfederatie in 1999 een gemeenschappelijke verklaring over de rechtvaardigingsleer.

De vraag is wel welke waarde dergelijke verklaringen hebben. De Lutherse Wereldbond vertegenwoordigt niet alle protestantse kerken, en de rechtvaardigingsleer is lang niet het grootste struikelblok tussen Rome en Reformatie. Al tijdens het godsdienstgesprek in Regensburg in 1541 werden beide partijen het over de rechtvaardigingsleer eens, maar over andere zwaarwegende onderwerpen –sacramenten en pausambt– konden ze geen overeenstemming bereiken. En dat is nog steeds zo.

Herroepen

De leeruitspraken en vervloekingen van Trente lijken dus niet zonder meer „onverkort” van kracht te zijn. Het is voor de Rooms-Katholieke Kerk niet gebruikelijk om uitspraken te herroepen, maar wel om ze in een nieuwe context te herinterpreteren en waar nodig af te zwakken.

De rooms-katholieke theoloog prof. dr. John O’Malley, van wie vorig jaar het boek ”Trent. What Happened at the Council” verscheen, zei vorige maand in een interview in deze krant dat de Rooms-Katholieke Kerk altijd de vrijheid heeft om eerdere uitspraken in de context van hun tijd te zien. Fundamentele opvattingen zoals de verzoening in Christus en de Drie-eenheid zijn niet voor discussie vatbaar, maar daaronder is een lagere status in de hiërarchie van waarheden. „Dan is het zaak om die te lezen in het kader waarin ze uitgesproken zijn. Zo heeft de gezamenlijke verklaring over de rechtvaardiging in 1999 uitgesproken dat de toenmalige geschillen niet meer van toepassing zijn op deze tijd.”

Toch is het tenietdoen van een uitspraak vanuit rooms-katholiek oogpunt een moeilijke zaak, aldus de Leuvense docent prof. dr. Wim François. „Misschien is het beter om te kijken naar het begrip anathema. Het in de ban doen van mensen die een afwijkende leer aanhangen, komt sinds het tweede Vaticaans concilie in de jaren zestig van de vorige eeuw niet meer voor. De Rooms-Katholieke Kerk beschouwt de anathemata tegenwoordig als heilzame waarschuwingen.”

>>rd.nl/trente450

Wat je moet weten over het concilie van Trente. En zijn vervloekingen

Wat is het concilie van Trente?

Trente is een stad in Noord-Italië, aan de voet van de Dolomieten. Daar vond in de zestiende eeuw een bijeenkomst plaats van kardinalen en bisschoppen van de Rooms-Katholieke Kerk, samen met gezaghebbende theologen, die uiteindelijk 25 plenaire sessies zou duren. Die werden gehouden gedurende drie zittingsperioden, verspreid over maar liefst achttien jaar: van december 1545 tot maart 1547, van mei 1551 tot april 1552 en van januari 1562 tot december 1563.

Wat wilde de kerkvergadering bereiken?

Het concilie had als doel de misstanden binnen de Rooms-Katholieke Kerk aan te pakken en duidelijkheid te scheppen over verschillende door de protestanten betwiste geloofspunten. De afgevaardigden bespraken afwisselend een theologisch onderwerp en een punt voor hervorming.

Welke besluiten nam het concilie van Trente?

Allereerst een groot aantal besluiten op leerstellig gebied. Terwijl Luther benadrukte dat alleen de Schrift (sola Scriptura) gezag heeft, stelde het concilie dat ook de „tradities” meespelen. De Reformatie leerde dat een mens alleen door geloof (sola fide) en alleen door genade (sola gratia) behouden wordt. Trente stelde daartegenover dat de genade van God eerst komt, maar dat de wil van de mens ook een rol speelt. Trente onderstreepte nog eens het belang van de zeven sacramenten, de mis als offer en de transsubstantiatie, de leer dat het brood en de wijn tijdens de eucharistie werkelijk veranderen in het lichaam en bloed van Jezus Christus. Deze en andere bepalingen werden naderhand ook vastgelegd in een geloofsbelijdenis en een catechismus.

Andere besluiten hadden de hervorming van de kerk op het oog. Het concilie bepaalde dat de opleiding van priesters diende te verbeteren. Bisschoppen moesten weer echte herders van de kerk worden: ze werden verplicht om voortaan in hun bisdom te zetelen, de parochies te visiteren en regelmatig te preken.

En die vervloekingen?

De Rooms-Katholieke Kerk sprak tijdens het concilie van Trente meer dan honderd vervloekingen uit over degenen die een afwijkende leer aanhangen, overigens zonder daarbij de naam van de protestanten te noemen. De keuze van het concilie om geen namen te verbinden aan de leerstukken die het veroordeelde, betekende een breuk met het verleden.

Het uitspreken van een vervloeking bij valse leerstellingen heeft overigens oude papieren. Zo gebruikt de apostel Paulus in zijn brief aan de Galaten (1:8-9) al de uitdrukking ”anathema sit” („hij zij vervloekt”): „Doch al ware het ook, dat wij, of een engel uit de hemel u een Evangelie verkondigde, buiten hetgeen wij u verkondigd hebben, die zij vervloekt. Gelijk wij te voren gezegd hebben, zo zeg ik ook nu wederom: Indien u iemand een Evangelie verkondigt, buiten hetgeen gij ontvangen hebt, die zij vervloekt.”

De kerk gebruikte de formulering sinds de vierde eeuw op verschillende vergaderingen en concilies in de betekenis van uitsluiting (excommunicatie): „Indien iemand dit of dat zegt (dat in strijd is met de besluiten van het concilie), hij zij in de ban (”anathema sit”).”

Wat vonden de reformatoren eigenlijk van Trente?

Nog voordat de kerkvergadering was begonnen, waren ze zeer kritisch. Maarten Luther trok een parallel met het concilie van Konstanz (1414-1418), waar Johannes Hus werd veroordeeld en waardoor hij op de brandstapel terechtkwam. Johannes Calvijn noemde Trente de „muil van de wolf.” In zijn ”Antidotum” (1547) gaf hij een aantal decreten uit en voorzag die van commentaar, het „tegengif.” Net als Philippus Melanchthon vond Calvijn dat Trente de heilszekerheid wegneemt.

Digibron

Concilie van Trente stuitte op verzet in Lage Landen (RD.nl, 19-12-2013)

Negen dingen die je moet weten over het concilie van Trente (RD.nl, 07-12-2013)

Trente bezegelde breuk met Reformatie (Reformatorisch Dagblad, 05-12-2013)

Trente brengt tongen in beweging (Reformatorisch Dagblad, 16-10-2013)

Concilie van Trente: zegen en vloek (Reformatorisch Dagblad, 08-03-2013)

Concilie van Trente bande polyfonie bijna uit de kerk (Reformatorisch Dagblad, 09-02-2013)

„Concilie van Trente begon hervorming” (Reformatorisch Dagblad, 04-10-2010)

Concilie van Trente leidde tot onderwijs uit de Heidelberger (Reformatorisch Dagblad, 24-02-2005)

„Rechtvaardiging door geloof alléén is vervloekte leer” : Concilie van Trente veroordeelt Reformatie (Reformatorisch Dagblad, 16-11-1999)

Evangelischen accepteren Trente makkelijker dan reformatorischen (Reformatorisch Dagblad, 04-04-1992)

Trente, een misverstand? (Protestants Nederland, 01-10-1989)

Het Trentse Concilie (1545-1563) – brochure Willem de Zwijgerstichting (Reformatorische Stemmen, 01-05-1974)