De Amerikaanse theoloog O’Malley is een kenner waar het gaat om het Concilie van Trente. Hij sprak er vorige week over tijdens een internationaal congres over de bekende kerkvergadering, die precies 450 jaar geleden werd afgesloten. Dit jaar publiceerde hij ”Trent. What Happened at the Council”, een werk dat al in het Frans en het Italiaans is vertaald.

Het was Luther die de agenda van het Concilie van Trente heeft bepaald, stelt O’Malley. Hoewel de drie pausen die het concilie in drie verschillende perioden bijeenriepen sceptisch waren over herstel van de breuk, was het doel van Trente toch verzoening met de hervormers. De geschiedenis liet echter een tegenovergesteld beeld zien. „Het concilie eindigde juist met de bezegeling van de breuk, maar dat was een formalisering van de kloof die er al was. Paus Paulus III, die de eerste zitting samen met Karel V samenriep, had aan de vooravond van het concilie de hoop op verzoening met de lutheranen opgegeven. Zij moesten veroordeeld worden, liefst snel, zodat het concilie snel beëindigd kon worden en de paus werk kon maken van de noodzakelijke hervormingen van de kerk.”

De protestanten hadden hun eigen doctrine ontwikkeld, die haaks stond op die van de bisschoppen en theologen van Trente. „Er was geen mogelijkheid meer dat beide partijen concessies zouden doen”, aldus O’Malley. „Karel V zag daarom met lede ogen aan dat zijn doelstelling van vrede en verzoening in zijn rijk niet gehaald zou worden. Als antwoord op het verwijt van de hervormers dat de katholieken gebroken hadden met de leer van het Evangelie, hebben katholieke apologeten de continuïteit met de apostolische traditie extra zwaar aangezet. Dat had nog nooit op een concilie plaatsgevonden. Dit gebeurde met name op het punt van de eucharistie en de visie op de paus.”

Wat is het belangrijkste resultaat van Trente geweest?

„Dat is toch wel dat de bisschop verplicht werd om in zijn eigen diocees te verblijven en daar zijn pastorale taken uit te oefenen. De eeuw na Trente vormde een gouden tijd voor de prediking in de Katholieke Kerk. Seminaries werden gesticht om de onkunde van de geestelijken tegen te gaan en hen te vormen, wat weer een enorme impact heeft gehad op de toekomst van het katholicisme. De behoefte werd gevoeld aan een vroom, spiritueel leven. Tegelijkertijd werd echter de scheiding tussen katholieken en de andere kerken absoluter dan voorheen door het scherper formuleren van de katholieke leerstellingen.”

En de theologische betekenis van het concilie?

„Het concilie hield zich alleen bezig met de leerstellingen die verworpen werden door de hervormers, in de kern: de leer van de rechtvaardiging en de sacramenten. Trente verzweeg of noemde slechts in het voorbijgaan allerlei heikele punten zoals de aflaat, de aanbidding van de beelden of de inquisitie.”

Het decreet over de rechtvaardiging noemt O’Malley een van de grootste verworvenheden van het concilie. „De afgevaardigden hebben op een uitgebalanceerde en intellectueel verantwoorde wijze genade en vrijheid bij elkaar gehouden en verwierpen het pelagianisme. Trente deed niets meer dan deze twee zijden noemen, zonder pogingen te doen om een sluitende verklaring te vinden. De verklaring bevredigde echter geen van beide partijen: de luthersen zeker niet, maar ook katholieken niet. Onderling braken er onder de laatsten hierover allerlei disputen los, tussen dominicanen en jezuïeten, uitmondend in een climax tussen jezuïeten en jansenisten in de zeventiende en de achttiende eeuw. Het rooms-katholicisme na Trente stelt dat de mens zijn best moet doen voor zijn heil om zo een voorwaarde te scheppen voor God om Zijn genade te geven. Maar dat wil niet zeggen dat protestanten staan voor geloof en katholieken voor de werken. Het gaat de katholieken om geloof én werken. Goede werken dragen niet bij aan de verlossing, maar zijn er wel een bewijs van.”

Toch zagen de hervormers het genadekarakter van het heil bij de Rooms-Katholieke Kerk bedreigd.

„Er stonden twee theologische systemen tegenover elkaar en die waren niet met elkaar te verzoenen. Het ging de katholieken om de redding van de menselijke verantwoordelijkheid. Men was bang dat de hervormers de mens als een marionet zagen. Een onwederstandelijke genade accepteerde men niet. De mens heeft een constructieve bijdrage aan zijn heil, maar zelfs die kleinste bijdrage is niet denkbaar zonder invloed van de genade.”

U stelt in uw boek dat het probleem van miscommunicatie vooral lag bij de scholastici in het rooms-katholieke kamp. Wat bedoelt u daarmee?

„De katholieke theologen redeneerden met het begrippenmateriaal van Aristoteles dat door Luther fel werd verworpen. De afgevaardigden van Trente hadden weinig invloed ondergaan van het humanisme, dat de bronnen zelf wilde bestuderen. De afgevaardigden kenden de werken van Luther niet, lazen ook geen Duits. Ze kenden Luther slechts uit apologetische boeken van katholieken die alleen bewijs­teksten leverden tegen Luther. Men was dus bevooroordeeld en had ook niet de interesse om zijn werken te lezen. De hervormers waren gewoon ketters, verstoorders van de publieke orde.”

Zijn de anathema’s typisch voor Trente?

„Nee, zij hebben een lange traditie. Nicea leerde niets anders in de verwerping van ketterijen, alleen werden daar namen genoemd, zoals van Arius. Ook later was dat het geval, zoals bij Johannes Hus. Er is dus sprake van vooruitgang bij Trente. Omdat er geen namen genoemd werden, zou Luther kunnen zeggen dat hij zich niet herkende in de weergave van zijn standpunten in de veroordelingen.”

De Rooms-Katholieke Kerk heeft Trente nooit herroepen. Is dat omdat ze het daarmee eens was of omdat de Katholieke Kerk nooit een concilie kan herroepen?

„De Katholieke Kerk heeft altijd de vrijheid om eerdere uitspraken in de context van hun tijd te zien. Fundamentele opvattingen zoals de verzoening in Christus en de Drie-eenheid zijn niet voor discussie vatbaar. Maar daaronder is een lagere status in de hiërarchie van waarheden. Dan is het zaak om die te lezen in het kader waarin ze uitgesproken zijn. Zo heeft de gezamenlijke verklaring over de rechtvaardiging in 1999 uitgesproken dat de toenmalige geschillen niet meer van toepassing zijn op deze tijd.”

Wat is het grootste struikelblok in de verhouding tussen Rome en Reformatie?

Malley, resoluut: „Het pausdom. Dat was in de zestiende eeuw al het grote struikelblok bij de hervormers en dat is altijd zo gebleven. De hervormers wilden alleen een concilie zonder paus, de katholieken wilden een pauselijk concilie, dus twee systemen botsten ook hier onverzoenlijk met elkaar. Trente ging niet in op het heikele punt van het pausdom, terwijl dat juist de oorsprong van de toenmalige crisis in de kerk was. Alle prelaten van Trente accepteerden het pausdom, anders konden zij niet afgevaardigd zijn.

Maar hoe het pausdom functioneerde en wat zijn legitieme grenzen waren ten opzichte van concilies was een te heet hangijzer voor Trente. De drie pausen die de drie perioden van het concilie bijeenriepen, verboden de prelaten om ook maar ergens de relatie tussen paus en concilie aan de orde te stellen. Ze slaagden erin, maar tegen de prijs dat juist deze onderliggende kwestie niet opgelost werd. Na Trente kreeg het pausdom zelfs juist alle wind in de zeilen.”

Huidige theologen en oecumenici zeggen dat de eucharistie het grote probleem is, want alleen de Katholieke Kerk bezit de sacramentele volheid van heilsmiddelen.

Lachend: „Dat is meer voer voor theologen. Het is een afgeleide kwestie met betrekking tot de visie op het ambt. Volgens de Katholieke Kerk is Petrus de eerste bisschop en pausen claimen de directe continuïteit die teruggaat op Petrus.”

Is de huidige paus in staat om een minder massieve rol te vervullen?

„Ja, hij is meer een bisschop dan een paus. Hij zal een brug kunnen slaan naar de niet-katholieke kerken. De anglicanen kennen een opener visie op het pausschap als een dienend ambt. Misschien komt er op deze wijze een doorbraak.”

Ook het Tweede Vaticaans Concilie heeft Trente gewoon gehandhaafd. Betekent dit dat er weinig is veranderd?

„Nee. De Katholieke Kerk kon in de vorige eeuw niet meer doen alsof er niets veranderd was. Vaticanum II was een concilie waarop ook leden van andere kerken aanwezig waren, zoals protestanten en oosters-orthodoxen. Er was geen concilie zoals Trente dat zo vaak en expliciet de nadruk legde op de directe band met het authentieke christelijke verleden. Trente bezorgde de kerk daarom een diepgewortelde afkeer van elke verandering. Dat is sinds Vaticanum II niet meer mogelijk. Het heikele punt blijft de hervorming van de curie, ook in Trente een aangelegen punt. Het is niet verrassend dat tegenwoordig de roep daartoe weer klinkt en paus Franciscus er werk van maakt. Curia semper reformanda – de curie moet steeds gereformeerd worden. We zullen het zien.”

>>rd.nl/trente450

Prof. dr. John O’Malley

John O’Malley (1927) is hoogleraar in de theologie aan Georgetown University in Washington, DC (VS). Hij promoveerde aan Harvard University en schreef onder meer ”Rome in the Renaissance”, ”Religious Culture in the Sixteenth Century”, ”Tradition and Transition: Historical Perspectives on Vatican II” en ”Saint or Devils Incarnate: Studies in Jesuit History”. Zijn bekendste boek is ”The First Jesuits” (1993), dat in tien talen vertaald werd. Hij publiceerde over het vroegmoderne Europa, de geschiedenis van het pausdom, het Tweede Vaticaans Concilie en het Concilie van Trente. Hij won verschillende prijzen voor zijn boeken en kreeg diverse eredoctoraten. O’Malley is rooms-katholiek priester en lid van de orde van de jezuïeten.

In Kerkbreed komt iedere week een persoon aan het woord die een reflectie geeft op een opvallende gebeurtenis of ontwikkeling in het kerkelijk leven. Vandaag: prof. dr. John O’Malley. Hij sprak vorige week op een congres over het Concilie van Trente, 450 jaar geleden. Dit concilie veroordeelde de kerkhervorming.