Torgau is een relatief onbekende plaats. Dat veranderde begin dit jaar even. Toen was Torgau een van de plaatsen waar het water van de rivier de Elbe voor grote overstromingen zorgde. Nederlandse militairen op oefening in de buurt hielpen mee bij de aanleg van dijkversterkingen en het vullen van zandzakken. Zo was Torgau even in het Nederlandse nieuws.

Torgau is ook bekend geworden door een foto uit de Tweede Wereldoorlog. De opname ging in 1945 heel de wereld over. De foto toont Amerikaanse en Russische militairen die elkaar de hand reiken op de brokstukken van de brug over de Elbe bij de stad. De opname symboliseerde de overwinning van de geallieerden op Hitler. Een monument bij de rivier herinnert aan het historische moment.

Voor Torgau is de rol die de stad in de tijd van de Reformatie speelde zeker zo belangrijk, vertelt gids Silvia Meinel. „We zeggen hier: „Lutherstad Wittenberg is de moeder van de Reformatie, Torgau de zoogster.””

Tijdens een rondleiding door de stad volgt een reeks van feiten die de grote betekenis van Torgau voor Luther en de zijnen onderstrepen: Maarten Luther was zeker veertig keer in stad; hij werkte er aan de Torgauer Artikelen, die de basis vormden voor de Augsburgse Belijdenis; Luther stelde hier regels voor kerkvisitatie op; in 1544 opende Luther de slot­kapel van Torgau: de eerste kerk die werd gebouwd vanuit protestantse principes.

Meinel gaat verder. „De lutherse componist en cantor Johann Walther werkte jaren vanuit Torgau. Hij legde met Luther de basis voor de lutherse kerkmuziek. Zo is hier in Torgau voor veel dingen in de Reformatietijd de basis gelegd.”

Klooster

Luthers vrouw Katharina von Bora verblijft zeker twee keer in de stad. Zij is verder naar het zuiden, onder Leipzig, geboren. Al jong komt ze in het klooster terecht, eerst in het klooster Brehna, later in het klooster Marienthron, in Nimbschen.

Daar sijpelt langzaam –maar zeker– de nieuwe leer van Luther door. Bij verschillende nonnen breekt het licht van het Evangelie door.

Katharina von Bora en enkele andere kloosterlingen willen het klooster uit en bereiden een vlucht voor. „De Torgauer raadsheer Leonhard Koppe speelde daarin een grote rol”, vertelt Meinel, staand voor diens voormalige woonhuis. „Koppe leverde jarenlang vis aan het klooster in Nimbschen. In 1523 wist hij twaalf nonnen uit het klooster te smokkelen. Zaten ze verstopt achter de legendarische haringtonnen? We weten het niet. Wel weten we dat negen van de nonnen naar Torgau zijn gebracht. Met Pasen dat jaar verbleven ze in de stad. De dinsdag erna zijn ze naar Wittenberg doorgereisd.”

Twee jaar later nodigt Luther Koppe uit om bij zijn huwelijk met Katharina aanwezig te zijn. Meinel: „Op voorwaarde dat hij „een vat met het beste Torgauer bier” meebrengt. Helaas hebben we nu geen eigen brouwerij meer in de stad. Het Torgauer bier is altijd een begrip geweest.”

Centrum

Katharina von Bora moet goed op de hoogte zijn gebleven van het reilen en zeilen in het stadje aan de Elbe. Vele malen reist haar man, soms ook samen met Philippus Melanchthon, Justus Jonas en de Wittenbergse predikant Johannes Bugenhagen, naar Torgau. De stad is belangrijk voor Luther omdat de keurvorsten van Saksen er resideren. Zij steunen zijn werk. „Zo was het keurvorst Johann Frederik de Grootmoedige die in 1534 vanuit Torgau een edict uitgaf, om de uitgave van de Bijbel in het Duits mogelijk te maken. Torgau wordt wel omschreven als het politieke centrum van de Reformatie”, zegt Meinel.

Het slot van de Saksische vorsten is nog altijd beeldbepalend voor het stadje. Wie Torgau vanuit het oosten nadert, ziet als eerste het grote renaissancekasteel hoog boven de Elbe liggen.

Dit slot Hartenfels heeft een met wapenschilden versierde poort. Links en rechts voor de poort bevinden zich twee grote kuilen voor beren. In de ene sjokken twee grote bruine beren rond. „Dat is al eeuwen het geval. De andere kuil wordt opgeknapt. Daar komen straks jonge beren”, zegt de gids.

Achter het poortgebouw ligt het grote binnenplein. „De grote wenteltrap van het kasteel is een bouwkundige bijzonderheid”, vertelt Meinel, wijzend op de sierlijk opgang.

Slotkapel

Aan de linkerkant van het plein bevindt zich de slotkapel. Binnen is het er stil. De inrichting is sober. De preekstoel staat in het midden. „Het is de eerste kerk die volgens de principes van de Reformatie werd gebouwd: het Woord moest centraal staan. Op 5 oktober 1544 heeft Maarten Luther deze kerk in gebruik genomen en hier gepreekt.” Een plaquette aan de muur herinnert aan de gebeurtenis. De tekst spreekt de wens uit dat de kerk tot zegen mag zijn, nu en later.

De kunstenaar Lucas Cranach de Oudere –die nauw samenwerkte met Luther– bedacht de kleur­stelling in de kerk en ontwierp de kansel. „Johann Walther componeerde voor de ingebruikneming van de kerk een zevenstemmig motet.”

Heimwee

De band van Luthers gezin met Torgau werd verder versterkt toen zoon Johannes er in 1542 naar school werd gestuurd. De jongen had echter veel last van heimwee. Zijn moeder wilde hem daarom terug laten komen naar Wittenberg, maar vader Luther was streng. In 1543 keerde Johannes alsnog terug naar huis.

De wandeling door de stad gaat verder. Langs het huis van de super­intendant, zeg maar een soort burgemeester. „In dit huis verbleef Luther verschillende keren.”

Tegenover het huis staat de stadskerk St. Marien. Ook hier ging Luther voor. Hij kon toen niet weten dat zijn geliefde ”Käte” hier haar graf zou krijgen.

Het interieur van de kerk is grijs-wit. De cantor-organist van de kerk oefent. Morgenavond speelt hij immers voor de deelnemers aan een congres over een van de keurvorsten uit de tijd van de Reformatie. In de aanloop naar de grote Reformatieherdenking van 2017 wordt ook in Saksen veel gedaan aan verdieping en onderzoek.

Voor in de kerk staat tegen een zijmuur de grafsteen van Katharina von Bora. In 1552 vluchtte ze voor de pest uit Wittenberg. Vlak voor Torgau sloegen de paarden op hol. Katharina raakte gewond. Ze leefde nog wel een poosje, maar herstelde niet meer. „In Torgau beleefde ze nog de verloving van haar zoon Paul met de Torgauer patriciërsdochter Anna von Warbeck. Ook de achttiende verjaardag van haar jongste dochter, Margarethe, maakte ze nog mee. Daarna is ze gestorven.”

De grafsteen van Katharina bevindt zich niet op de oorspronkelijke plaats van haar graf, zegt Meinel. „De steen is waarschijnlijk twee keer verplaatst.”

Bijna recht tegenover de grafsteen bevindt zich een gebrandschilderd raam met een afbeelding van Luther. „Ik vind het mooi dat ze zo toch nog een beetje met elkaar verbonden zijn.”

Emancipatie

Voor de Torgauers is Katherina nu vooral een toonbeeld van de progressieve vrouw. De jaarlijkse prijs die naar haar vernoemd is, gaat meestal naar degenen die van betekenis waren voor achter­gestelde groepen. De laatste winnaars zetten zich in voor vrouwen­emancipatie en tegen prostitutie onder dwang.

Gids Meinel loopt verder. Ze wil in ieder geval nog één ding laten zien: de Katharinenstraat en het huis waar Katharina von Bora op 20 december 1552 stierf. Daar wordt kort de geschiedenis van deze bijzondere vrouw verteld. De deur van de kleine expositie­ruimte –opgezet door de eigenaar van het huis– zit dicht en blijft dicht. Voor het huis staat een kunst­zinnige weergave van het hoofd van Katharina.

De grote rol die Katharina von Bora –altijd op de achtergrond– speelde, mag niet vergeten worden. Ze was een indrukwekkende vrouw, vinden de Torgauers. En zo dacht Luther er ook over: „Ik wil mijn Käthe zelfs niet voor heel Frankrijk en Venetië weggeven.”

Katharina von Bora

1499 – Geboren op 29 januari ten zuiden van Leipzig.

1505 – In het klooster.

1509 – Naar cisterciënzer klooster in Nimbschen, 55 kilometer van Torgau.

1515 – Tot non gewijd.

1523 – Vlucht vanuit het klooster in Nimbschen, naar Torgau en naar Wittenberg.

1525 – Op 13 juni huwelijk met reformator Maarten Luther in Wittenberg.

1526 – Geboorte eerste zoon, Johannes.

1527 – Geboorte dochter Elisabeth.

1528 – Dochter Elisabeth sterft.

1529 – Geboorte dochter Magdalena.

1531 – Geboorte zoon Martin.

1533 – Geboorte zoon Paul.

1534 – Geboorte dochter Margarethe.

1540 – Miskraam, Katharina heeft twee maanden nodig om weer op te knappen.

1542 – Dochter Magdalena sterft.

1546 – Maarten Luther sterft, er breken moeilijke jaren aan voor Katharina.

1552 – Katharina vlucht met de kinderen voor de pest uit Wittenberg, naar Torgau. Ongeval vlak bij Torgau, Katharina zwaargewond. Overlijdt in Torgau op 20 december. Begraven in de stadskerk St. Marien.