Ds. Van Kooten, predikant van de hersteld hervormde gemeente in Apeldoorn, promoveert vandaag aan de Vrije Universiteit in Amsterdam op de bijna 700 pagina’s tellende studie ”Hoe apostolaire bewogenheid een onbeweegbare kerk in beweging brengt. Onderzoek naar de oorsprong en bedoelingen van hoofdthema’s van de kerkorde van 1951” (uitg. De Banier, Apeldoorn).

Wie de kerkorde van 1951 wil begrijpen, moet eerst terug naar het Algemeen Reglement van 1816. De oude classicale en provinciale kerkelijke synodes moesten hun taken beëindigen en overdragen aan de nieuwe besturen van de Nederlandse Hervormde Kerk, die door de koning waren ingesteld en benoemd. Het Algemeen Reglement was in feite geen kerkorde –een document om alles in de kerk in goede orde te laten verlopen– maar een wetboek.

Ds. Van Kooten: „Het voordeel van de nieuwe situatie was dat de zeven afzonderlijke provincies in Nederland één kerk kregen, de Nederlandse Hervormde Kerk. Maar de kerk werd met het Algemeen Reglement wel in de tang genomen. Er waren geen kerkelijke vergaderingen meer, maar besturen. Het was de taak van de synode om de kerk te besturen, niet om de leer te handhaven, tucht uit te oefenen of om belijdend te spreken. Dat leidde onder meer tot een richtingenstrijd binnen de kerk: vrijzinnigen stonden tegenover orthodoxen.”

Vernieuwing

Ruim 130 jaar lang verkeerde de kerk in een Babylonische ballingschap, waarin het onmogelijk bleek om tot een herziening van het Algemeen Reglement te komen. Totdat de hervormde zendingsman Hendrik Kraemer in 1940 een artikel schreef waarin hij stelde dat de kerk in beweging moest komen en een brede kerkelijke vergadering van theologen en niet-theologen diende in te stellen. In datzelfde jaar werd de gelijkgezinde predikant Koeno Henricus Eskelhoff Gravemeyer met tien stemmen voor en negen tegen gekozen tot secretaris van de algemene synode.

Het was inmiddels oorlog. In 1942 werd Gravemeyer zeven maanden gevangengehouden in het interneringskamp Sint Michielsgestel, waar hij samen met Kraemer en de vrijzinnige predikant Willem Banning verbleef. Ze vonden elkaar in hun streven naar een vernieuwing van de Nederlandse Hervormde Kerk, waarin de richtingenstrijd is overwonnen. Ze wilden een kerk die duidelijk belijdend, apostolair gericht en politiek-maatschappelijk geëngageerd, de opbouw van de naoorlogse samenleving zou dienen.

De Tweede Wereldoorlog dwong de kerk pastoraal en belijdend te gaan spreken, aldus ds. Van Kooten. „Dat had de kerk 124 jaar lang niet kunnen doen. De synodebestuursvergaderingen spraken weer inhoudelijk met elkaar en er werden allerlei werkgroepen en raden ingesteld. Men voelde steeds meer de knelling van het Algemeen Reglement, omdat dat geen ruimte bood voor belijdend spreken. De orde van de kerk moest daarom veranderen.”

In 1945 werd een zogenoemde werkorde aanvaard, waarna voor het eerst weer een generale synode bijeen kon gekomen. Een werkgroep ging aan de slag met een nieuwe kerkorde.

Op dinsdag 1 mei 1951 was het zover: de Hervormde Kerkorde kon worden ingevoerd. Er was een speciale bijeenkomst van de generale synode in de Nieuwe Kerk in Amsterdam, bijgewoond door vele afgevaardigden van kerken uit binnen- en buitenland, een vertegenwoordiging van de kerkenraad van de hervormde gemeente van Amsterdam, en van de koningin. De regering was met vijf ministers vertegenwoordigd.

Terugkeer naar de Dordtse Kerkorde (DKO) uit 1619 was geen optie?

„Eigenlijk is dat een onzinnige vraag. Als je als middenstander een zaak begint, dan keer je toch ook niet terug naar 1619? De samenleving, het recht en de verhouding tussen kerk en staat zijn sindsdien sterk veranderd. De Dordtse Kerkorde is trouwens ook nooit een landelijke orde voor de Gereformeerde Kerk in de Republiek geweest.

De commissie die de Hervormde Kerkorde voorbereidde, stond overigens niet onwelwillend tegenover de DKO. Ze waren het er inhoudelijk wel mee eens, maar deze kerkorde stamt duidelijk uit een andere tijd – een tijd waarin de overheid bid- en dankdagen uitschreef en iedereen nog naar de kerk ging. In de DKO staat bijvoorbeeld niets over zending, wat voor de opstellers van de Hervormde Kerkorde een aangelegen punt was.”

Apostolaat

In de nieuwe kerkorde nam het zogenoemde apostolaat een centrale plaats in: de kerk heeft een roeping en getuigenis in de wereld, ze is gezonden om te werken onder een ontkerstend volk.

De Gereformeerde Bond in de Nederlandse Hervormde Kerk had er moeite mee dat de kerkorde eerst over het apostolaat sprak en dan pas over het belijden van de kerk. De gedachte in artikel VIII van de kerkorde was dat een kerk die in de wereld werkt, een belijdende kerk is. De hervormd-gereformeerden stelden juist dat de kerk eerst moet weten wat ze belijdt, en dan pas met haar getuigenis de wereld intrekt.

Ds. Van Kooten: „Ik begrijp de moeite met de verhouding tussen apostolaat en belijdenis, maar als zodanig is de plek in de kerkorde niet het belangrijkste. De DKO begint ook niet met het belijden. Qua denkorde gaat het belijden echter wel aan het apostolaat vooraf: de kerk belijdt, en doet dan haar taak in de wereld.

De gedachte dat de kerk als licht en zout moet zijn, is Bijbels. Maar ik zou niet voor het woord apostolaat hebben gekozen. De kerk is in de eerste plaats katholiek: ze strekt zich uit tot aan het einde der aarde.”

Waarom keerde de Gereformeerde Bond zich destijds fel tegen de kerkorde van 1951?

„De kerkorde werd in eerste lezing met algemene stemmen aangenomen, ook door de hervormd-gereformeerden, dus blijkbaar was die zo slecht nog niet. Maar ze kwamen pas echt in het geweer toen bleek hoe het vrijzinnige synodelid D. Bakker de woorden „in gemeenschap met de belijdenis der vaderen” in artikel X uitlegde: de belijdenis van de kerk geeft geen scherp getrokken grenzen. En als vrijzinnigen zeggen dat ze met dit artikel kunnen leven, dan kan ik me voorstellen dat de hervormd-gereformeerden denken: er is wat mis mee. Maar feitelijk lag dat niet aan het artikel zelf, maar in de kerk die haar belijdenis niet kende.”

De Gereformeerde Bond was bang dat de band met de belijdenis losser zou worden en gaf mede daarom de voorkeur aan de woorden „in overeenstemming met de belijdenis.” De tekst van de kerkorde werd echter niet aangepast. De synode nam artikel X in tweede lezing aan, maar met dertien hervormd-gereformeerde stemmen tegen. Eén hervormd-gereformeerde predikant stemde voor: ds. A. Meyers uit Utrecht.

De Hervormde Kerkorde (HKO) spreekt nergens over volkskerk, zegt u, maar over „Christusbelijdende geloofsgemeenschap.” Speelde de volkskerkgedachte nog een rol?

„Wat je goed moet zien, is dat er twee betekenissen van het begrip volkskerk bestaan. Voor vrijzinnigen houdt die in: iedereen mag het zijne leren; voor Kraemer en de kerkordecommissie: de kerk is er voor het volk. In de HKO zie je vooral de gedachte terug dat de kerk omziet naar heel het Nederlandse volk. Dat doet ze bijvoorbeeld door zorg te hebben voor de opvoeding van de jeugd van het Nederlandse volk. Zo werd het godsdienstonderwijs uitgebreid naar openbare middelbare scholen.”

Dr. ir. J. van der Graaf houdt in zijn boek ”Volkskerk in de marge” een krachtig pleidooi voor de volkskerk.

„Het begrip ”volkskerk” vind ik niet Bijbels. Maar als hij beklemtoont dat de kerk bewogen moet zijn met het verlorene, dan kan ik dat alleen maar van harte onderschrijven. Als we niet bewogen zijn met andere mensen, dan hebben we een slechte kerk.”

Ziet de Hersteld Hervormde Kerk zich als een volkskerk?

„Nee.”

Dan, lachend: „Ik zou bijna zeggen: was het maar waar. Van die bewogenheid kunnen we nog veel leren.”

U keert zich tegen de klassieke gereformeerde theocratie en stelt dat de kerk niet is geroepen om door haar boodschap en activiteiten de wereld en de structuren te veranderen, maar om mensen bij Christus te brengen en te houden. Horen we hier de stem van uw promotor prof. dr. Bram van de Beek?

„Ik kan weinig met de gedachte dat we de maatschappij en het volksleven van Nederland helemaal moeten vormgeven naar Gods geboden, zoals dat in het oudtestamentische Israël het geval was. Ik ben wel voor theocratie, maar die komt pas op de nieuwe aarde. Als we nu strijden voor theocratie, dan keren we óf terug naar het Oude Testament óf we grijpen vooruit op het ”eschaton”.

Ik heb deze visie eigenlijk altijd gehad. Waar vind je de theocratische gedachte in het Nieuwe Testament? Ik vond mijn denken goed verwoord in de uitleg van D. Martyn Lloyd-Jones van Efeze 6. En later kwam ik die ook tegen bij Van de Beek. Ook hij voert hierbij overtuigend het Nieuwe Testament aan.”

Wat is uw kritiek op de HKO?

„Ik durf wel te zeggen dat het een goede kerkorde is. Een groot nadeel is echter dat iedereen die naar zijn eigen beleving invulde. De exegese van diverse begrippen in de kerkorde stond niet vast. Een van de gevolgen is dat het zogenoemde profetisch spreken naar overheid en volk een maatschappij-kritische kleur en inhoud kreeg. In Zeist woonde ik naast een generaal die de kerk was uitgejaagd door de politieke uitspraken van zijn predikant. Zijn kerk werd de EO, op zaterdagavond en zondagmorgen.

Omdat de juiste uitleg van de kerkorde niet vaststond, leidde die niet tot een eenduidig belijdend spreken van de kerk. Ik geloof dat het de oprechte bedoeling is geweest om iedereen in de boot te houden, maar de kerk is er om iedereen in de ark te krijgen en te houden. Het belijdend spreken werd te zwevend en te mistig.”