23.00 uur: Liveblog wordt gesloten – Deze liveblog over het aftreden van paus Benedictus XVI wordt gesloten. In de komende dagen worden berichten rond het aftreden van de paus geplaatst op de pagina kerknieuws van het RD: www.RD.nl/kerk. Meer over paus Benedictux XVI lezen kan in ons dossier. Voor een uitgebreid archief kunt u terecht in Digibron. Dit archief heeft niet alleen alle uitgaven van het RD in het bestand, maar ook allerhande kerkelijke en christelijke bladen. Ga naar zoekresultaten over paus Benedictus XVI.

22.20 uur: Kortstregerende paus regeerde 12 dagen – Paus Benedictus XVI bekleedde acht jaar het pauselijke ambt. Hij bestempelde zichzelf als een tussenpaus, maar er waren pausen die korter de kerk hebben geleid. Eerder deze dag wezen media op Johannes Paulus I, die 33 dagen regeerde. Op Twitter, een online korte berichtenkanaal, wordt echter gemeld dat Urbanus VII nog geen twee weken paus was. Hij overleed kort na zijn verkiezing in 1590 aan malaria.

22.08 uur: Aan pontificaat Benedictus zal misbruikschandaal blijven kleven – Vaticaankenner Stijn Fens maakt in een weblog een „aanzet” tot het opmaken van de balans van acht jaar paus Benedictus XVI. Een tragisch pontificaat noemt hij het, omdat zijn tijd zal verbonden worden met seksueel misbruik, de kwestie Williamson (de bisschop die de Holocaust ontkende) en het bestuur dat hij liever aan anderen overliet, maar waarbij twee drama’s hem overvielen: Vatileaks en de arrestatie van zijn butler.

Paus Benedictus was een denker en een idealist, die het liefst in afzondering bij zijn boeken verkeerde. „Hij laat drie prachtige encyclieken na, een dozijn prachtige preken en een aantal toespraken die de fijnproevers niet snel zullen vergeten: Regensburg (ondanks dat rare citaat), Parijs (Collège des Bernardins), Westminster en Berlijn (Bondsdag). Zoals John Allen vandaag schrijft: perfecte pogingen een symbiose te vinden tussen geloof, rede en de moderne tijd.

Hij was de meest groene paus. Lees zijn kerstpreek van 2007 nog maar eens. Doorwrocht en CO2 neutraal.

Het grote publiek weet het niet en is er misschien ook niet in geïnteresseerd. Benedictus haalde in Nederland alleen de krant als hij iets over homos, joden of moslims zei. Of over alle drie tegelijk. Of als hij een gek petje opzette.”

Fens tekent hem als een paus die een hang had naar vroeger. „Hij was een nostalgische paus die verlangde naar de wereld van zijn jeugd. Met een sterke kerk, een hecht katholiek gezin en de echte Latijnse mis. Met die wereld in zijn hoofd is hij begonnen de kerk te hervormen. Hij is met de liturgie begonnen. In zin is hij veel invloedrijker geweest dan we nu denken. De priesters van de toekomst spreken en preken Ratzingeriaans.”

21.54 uur: Wordt de nieuwe paus weer een Benedictus? – Op internet circuleren niet alleen een aantal namen voor mogelijke opvolgers van de paus, maar ook de namen die ze zullen aannemen bij het opnemen van het hoogste kerkelijke ambt in de Rooms-Katholieke Kerk. Volgens de krant Le Parisien staat Benedictus met stip vooraan. Daarna volgen Johannes Paulus, Pius en Petrus.

21.29 uur: De achtste Duitse paus – Voor Duitsland gaat paus Benedictus XVI de geschiedenis in als de achtste Duitse paus. Het is vijfhonderd jaar geleden dat er ook een Duitser het hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk was. Zo zien Duitsers dat althans. Voor Nederlanders is paus Adrianus VI gewoon een Nederlandse paus die in Utrecht is geboren. Hij is de enige Nederlandse paus overigens. Omdat Nederland toen nog viel onder het Heilige Roomse Rijk, wordt paus Adrianus VI de zevende Duitse paus genoemd.

21.13 uur: Reactie Barroso – De voorzitter van de Europese Commissie José Manuel Barroso nam geëmotioneerd kennis van het besluit, liet hij maandag weten. Hij sprak zijn respect uit voor het werk van de paus en zijn onvermoeibare steun aan de oecumenische waarden, zoals vrede en de aandacht voor mensenrechten.

20.30 uur: Van Rompuy: kort maar moelijk – EU-president Herman van Rompuy reageerde met een bericht van nauwelijks twee regels op het terugtreden van de paus. Hij respecteert het besluit van de paus, vooral omdat die „niet in lijn is met de traditie.” Zijn pontificaat was „kort maar moeilijk.”

20.00 uur: Voorgangers Benedictus – Benedictus XVI bekleedde het ambt van paus acht jaar; in 2005 volgde hij Johannes Paulus II op, die 27 jaar lang paus was. Diens voorganger, Johannes Paulus bekleedde het ambt slechts 33 dagen, waarmee zijn ambtstermijn de kortste was in de geschiedenis van het pausdom. Voor hem regeerde Paulus VI van 1963 tot 1978. Klik hier voor een volledige lijst met alle pausen.

19.45 uur: Reactie premier Cameron – Volgens de Britse premier David Cameron zal de paus door „miljoenen mensen worden gemist als geestelijk leidersfiguur.” Cameron herinnert aan de pogingen van Benedictus om de banden met Groot-Brittannië te versterken. Met „groot respect en toegenegenheid” denkt hij terug aan het bezoek van de paus aan zijn land in 2010 – de eerste van een paus sinds de afscheiding van de Anglicaanse kerk in 1534 onder koning Hendrik VIII.

19.30 uur: Aartbisschop van Canterbury: bedroefd – Justin Welby, de aartsbisschop van Canterbury en geestelijk leider van de Anglicaanse kerk, toont zich bedroefd over de abdicatie van de paus, howel hij begrip heeft voor zijn besluit. De paus heeft zijn ambt met grote waardigheid, inzicht en moed uitgeoefdend, aldus Welby.

19.15 uur: Obama bedankt paus – De Amerikaanse president Barack Obama en zijn echtgenote Michelle hebben de paus uit naam van het Amerikaanse volk bedankt voor hun samenwerking in de afgelopen vier jaar. Hij wenst degenen die binnenkort samenkomen om een opvolger te kiezen, alle goeds toe. Obama had in 2009 een ontmoeting met de paus.

19.05 uur: Bookmakers – Bookmakers in Groot-Brittannië geven kardinalen uit Ghana, Nigeria en Canada de meeste kans paus Benedictus XVI op te volgen. Wedkantoor William Hill acht de Ghanees Peter Turkson de grootste kanshebber. Wordt hij inderdaad gekozen, dan krijg je voor iedere pond inleg drie pond terug.

Kardinaal Francis Aranze uit Nigeria volgt Hill met een kans van één op vier, derde is de Canadees Marc Ouellet met één op zeven. Gokkantoor Ladbrokes geeft Turkson ook de grootste kans, gevolgd door Aranze en Ouellet.

19.00 uur: Beslissing paus maanden oud – De L’Osservatore Romano, het Vaticaanse dagblad dat dagelijks om 17.00 uur verschijnt, schrijft dat de beslissing van de paus maanden geleden is genomen, na zijn reis naar Messico en Cuba.” Dat meent althans hoofdredacteur Giovanni Maria Vian in een redactioneel commentaar vandaag. Er rustte geheimhouding op, aldus Vian, „die niemand heeft geschonden.” Benedictus XVI maakte eind maart 2012 een reis naar Mexico en Cuba.

De beslissing lijkt, als we Vian mogen geloven, zelfs al zo’n tien maanden geleden te zijn genomen. Dus ruim voor het uitkomen van het VatiLeaks-schandaal, waarbij getrouwen vertrouwelijke documenten lekten naar de pers. Als dat zo is, is het motief voor het terugtreden kennelijk niet dat schandaal geweest.

18.45 uur: Aartsbisschop Eijk: Dank verschuldigd – De Rooms-Katholieke Kerk is paus Benedictus XVI veel dank verschuldigd. Dat zei de aartsbisschop van Utrecht, kardinaal Wim Eijk. „Onder hem kwam heel duidelijke wetgeving tot stand over geestelijken die zich schuldig maken aan seksueel misbruik van kinderen.”

„Dat is een heel grote verdienste. Dat moeten we niet uit het oog verliezen. Die wetgeving stelt bisschoppen in staat om maatregelen te nemen”, aldus de aartsbisschop in een interview met de NOS. Volgens Eijk stond de paus vooral voor het uitdragen van het geloof en het bewaren van het geloofsgoed. „Dan denk ik dat het een heel sterke paus is geweest.”

18.40 uur: Russisch-Orthodoxe lof – De Russisch-Orthodoxe kerk noemt het besluit van de paus om terug te treden „een daad van persoonlijke moed en nederigheid. Paus Benedictus XVI is geen media-ster. Hij is een man van de kerk”, zei een hoge functionaris van de kerk. „Vooral de strijd van Benedictus tegen het relativisme, het kenmerk van de moderne westerse samenleving, is bij de Russisch Orthodoxe kerk in goede aarde gevallen”, zo staat in een verklaring, aldus de NOS.

18.30 uur: Paus was bruggenbouwer – Het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap (NIK), organisatie van Joodse Gemeenten in Nederland, noemt de aftredende paus een „bruggenbouwer” op het terrein van de joods-christelijke relaties. „Zijn eerste daad als paus was de verzending van een brief aan de Joodse Gemeente van Rome. In navolging van zijn directe voorganger Johannes Paulus II bezocht hij de staat Israël nadat hij eerst een bezoek had gebracht aan Auschwitz. Daarmee, als Duitse paus, zijn besef van de betekenis van de Shoah en van de staat Israël accentuerend.”

Volgens het NIK onderhield paus Benedictus met de opperrabbijnen van Israël nauwe relaties. „De onder zijn voorganger ingezette versterking van de banden met het Joodse volk zijn onder zijn pontificaat verder verstevigd.”

18.25 uur: Paus trekt zich terug in klooster – De Romeinse krant Il Messaggero meldt op haar website dat Benedictus XVI na zijn terugtreden zal gaan wonen in het klooster ”Mater Ecclesiae” (Moeder van de Kerk). Het klooster bevindt zich in de Vaticaanse Tuinen. Deze tuinen vormen ongeveer de helft van de oppervlakte van de staat, die in totaal 44 hectaren telt.

Op de officiële site van Vaticaanstad (www.vaticanstate.va) is te lezen dat het klooster in 1992 is gevormd uit enkele leegstaande gebouwen die in dienst waren van de Vaticaanse tuiniers. Het klooster werd gesticht op instigatie van paus Johannes Paulus II, die graag een internationaal contemplatief klooster binnen de grenzen van Vaticaanstad wilde. In het vier verdiepingen tellende gebouw zijn onder andere 12 monnikscellen te vinden. Er is ook een kapel. Het gebouw wordt ontsloten door hekken en de toegang is onder meer via een lange trap die uitkomt in de Vaticaanse Tuinen. Het gebouw is sober ingericht. Er zijn een aantal beschilderde ramen, waaronder een met daarop de Emmaüsgangers.

18.10 uur: Aftreden bekend door journalist die Latijn kende – Geen Twitter of andere snelle sociale media vandaag. De primeur van het terugtreden van paus Benedictus XVI had niemand van de ‘nieuwe’ sociale media, maar een lid van het aloude, traditionele journaille. De dienstdoende verslaggever van het Nationale Italiaanse persbureau ANSA volgde vanochtend een consistorium, kardinalenbijeenkomst, waarbij de paus zijn optreden maakte.

„We waren met heel weinigen in de perszaal, waar we op het scherm de bijeenkomst konden volgen”, vertelde Giovanna Chirri vanmiddag tegen het Romeinse dagblad Il Messaggero. „Alle deelnemers praatten in het Latijn en toen de paus begon te spreken begreep ik direct dat hij wilde aftreden. Maar mijn hersens wilden het niet geloven. Ik stond als aan de grond genageld en heb eerlijk gezegd een beetje tijd verloren. Daarna heb ik de redactie gebeld.”

Om 11.47 ging het ANSA-bericht de aarde over. Chirri is de 54-jarige Vaticaan-verslaggever die sinds 1994 bij ANSA werkt.

18.04 uur: Slachtofferorganisatie KLOKK niet tevreden over paus – Paus Benedictus XVI heeft nauwelijks iets gedaan in de zaak van het seksueel misbruik in de Rooms-Katholieke Kerk. Hij heeft zich niet verstaan met slachtoffers, gaf geen dwingende aanwijzingen aan verantwoordelijken en ondernam geen opvallende initiatieven. Dat vindt Guido Klabbers, woordvoerder van de Koepel Landelijk Overleg Kerkelijk Kindermisbruik (KLOKK), zo meldt ANP maandag. „Ook een opvolger zal meer oog hebben voor het instituut dan voor de mensen, laat staan voor de slachtoffers van het misbruik. De eerste zorg is nog altijd de macht van de kerk en de reputatie van de kerk”, zegt hij in een reactie op het aangekondigde vertrek van de paus.

Klabbers vindt dat de paus aangeklaagden streng had moeten bestraffen om een voorbeeld te stellen. Hij had bisdommen en congregaties moeten oproepen het leed te erkennen en schade te vergoeden. Er zijn nog steeds tal van katholieke instellingen die niet reageren op beschuldigingen van seksueel misbruik.

17.59 uur: Verrassend en historisch aftreden paus – Paus Benedictus XVI (85) trekt zich op 28 februari terug als hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk. Hij heeft de fysieke kracht niet meer om de functie van kerkleider uit te oefenen, liet hij maandag weten. Zijn aftreden is historisch en kwam voor iedereen als een verrassing, zelfs voor zijn naaste medewerkers, meldt ANP.

Kardinaal Angelo Sodano, voormalig staatssecretaris (een soort premier) van de kerkelijke staat, sprak van een „donderslag bij heldere hemel”. Benedictus gold vanaf zijn benoeming in 2005 als een ‘tussenpaus’ wegens zijn hoge leeftijd. Vermoedelijk werd de weinig charismatisch ogende Benedictus gekozen om zijn theologische kennis.

Het besluit van Benedictus is historisch, omdat weinig pausen vrijwillig aftreden. Alleen Celestinus V en Gregorius XII gingen hem voor, in respectievelijk 1294 en 1415. Overigens werd in het geval van Gregorius XII besloten geen opvolger te kiezen zolang hij leefde. Hij stierf in 1417. Alle andere pausen stierven in het ambt.

Benedictus’ jaren werden overschaduwd door schandalen. Volgens een vriend had de paus grote moeite met de intriges. „Dat is een zware belasting voor hem geweest, omdat hij immers theoloog is en een edel mens”, aldus de Duitse theoloog Max Seckler. Vorig jaar liet de butler van Benedictus documenten van het Vaticaan lekken. Daaruit bleek dat er binnen het Vaticaan een machtsstrijd gaande was.

Na zijn aftreden komen de kardinalen jonger dan 80 jaar bijeen om een opvolger te kiezen. Dit zogenoemde conclaaf wordt in de Sixtijnse Kapel gehouden. Het Vaticaan hoopt dat er medio maart witte rook uit de schoorsteen komt. Totdat de nieuwe paus is gekozen, bestuurt camerlengo Tarcisio Bertone met de kardinalen de Rooms-Katholieke Kerk. Hij blijft dat doen tot de kardinalen eruit zijn. Bertones belangrijkste taak is de organisatie van het conclaaf.

Aartsbisschop Wim Eijk van Utrecht doet als enige Nederlandse kardinaal mee aan de bijeenkomst in de Sixtijnse Kapel. De enige andere, Ad Simonis, werd in november 2011 80.

Volgens de Nederlandse kerkgeleerde Peter Nissen is de eerste zwarte paus een interessante optie voor de katholieke kerk. Een andere serieuze mogelijkheid is een Latijns-Amerikaanse paus. Nissen denkt echter dat de kans groter is dat het een van de Italiaanse kardinalen wordt, omdat Benedictus veel Italiaanse kardinalen heeft benoemd.

17.54 uur: Nog enkele verplichtingen voor paus – Tot hij op 28 februari aftreedt, heeft paus Benedictus XVI nog een paar verplichtingen. De Angelusgebeden op zondag en de algemene audiënties op woensdag gaan gewoon door, melden de persbureau’s ANP en DPA. Woensdag is het Aswoensdag, het begin van de veertigdagentijd naar Pasen. De paus zal dan voorgaan in een eucharistieviering op de Aventijn, een van de zeven heuvels van Rome.

Het Vaticaan gaat ervan uit dat het conclaaf van kardinalen die de nieuwe paus kiezen, in maart wordt gehouden en dat de nieuwe paus er met Pasen, 31 maart, is. Als dat nog niet geval is, zal waarschijnlijk kardinaal-camerlengo Tarsicio Bertone de plechtigheden leiden.

17.51 uur: Hulpbisschop uit Haarlem: Paus zeer vermoeid – Hulpbisschop Jan Hendriks van het bisdom Haarlem - Amsterdam vergelijkt „de bijzonder getalenteerde Benedictus” met kluizenaar-paus Coelestinus V, die in 1294 terugtrad. „Zijn hart trok naar de eenzaamheid en de contemplatie. Zo is onze paus Benedictus een schrijver die gedacht had zich terug te trekken in de stilte om zich helemaal aan de theologie te wijden en toen tot dit hoogste ambt in de kerk werd geroepen.”

Hendriks ontmoette de paus nog in september vorig jaar, meldt ANP maandag. „Toen viel mij op dat zijn gezondheid achteruitging en hij was duidelijk zeer vermoeid.”

17.45 uur: COC reageert op aftreden paus – Homobelangenorganisatie COC Nederland hoopt dat de opvolger van paus Benedictus XVI liefdevoller omgaat met homoseksuelen, lesbiennes, biseksuelen en transseksuelen. „We hopen dat er een paus komt die minder geobsedeerd lijkt met dit onderwerp.”

„De Rooms-Katholieke Kerk heeft een aantal keren gezegd discriminatie te willen aanpakken”, aldus een woordvoerster. „Het zou goed zijn als de nieuwe paus de daad bij het woord voegt en landen als Uganda en Rusland aanspreekt op de afschuwelijke manier waarop ze omgaan met homoseksuelen.”

17.41 uur: Reactie Duitse protestantse kerk – Raadsvoorzitter Nikolaus Schneider van de Evangelische Kirche in Deutschland, de grootste Duitse protestantse kerk, heeft begrip getoond voor het aftreden van paus Benedictus XVI. ,,Dat men op een bepaalde leeftijd van alle ambtelijke plichten vrijgesteld wordt, is de maat van de menselijkheid.”

Hij dacht met respect terug naar het Duitsland-reis van de paus in 2011. De paus sprak toen waarderend over reformator Maarten Luther.

17.14 uur: Mogelijke opvolgers van paus Benedictus – RD-correspondent en Vaticaankenner Ewout Kieckens heeft een aantal potentiële opvolgers van paus Benedictus op een rij gezet. Opvolgers uit de werelddelen Noord-Amerika en Australië ontbreken.

Europa – Angelo Scola (71 jaar). Van de 28 Italiaanse kardinalen is Scola de enige die hoge ogen gooit. Aartsbisschop van Milaan, een van de belangrijkste ter wereld. Is gepokt en gemazeld in de curie. Kan voor- en nadeel zijn. Je kunt ook vijanden maken. Heeft een stichting opgericht waar christelijke en islamitische denkers een toekomst voor de Middellandse Zee bedenken.

Latijns-Amerika – Oscar Andrés Rodríguez Maradiaga (70 jaar). Het charismatische gezicht van Zuid-Amerika. De Hondurese aartsbisschop promoot sterk de sociale leer van de kerk zonder in de bevrijdingstheologie te vervallen. Spreekt de talen goed. Hij maakte in 2009 een inschattingsfout door aanvankelijk een militaire coup in zijn land te steunen.

Latijns-Amerika – Odilo Pedro Scherer (63 jaar). De aartsbisschop van het Braziliaanse São Paulo, het omvangrijkste bisdom ter wereld, is een sterke kandidaat, al was het maar om zijn Duitse roots. Hij kent Rome goed (studie, werk in de curie), hetgeen nuttig is tijdens een conclaaf. Zou een compromiskandidaat kunnen zijn voor Europeanen en Amerikanen.

Azië – Luis Tagle (55 jaar). Nog maar een paar maanden kardinaal, hetgeen eigenlijk niet voor hem pleit, en direct al aan top van de kanshebbers. Hij komt uit het meest rooms-katholieke land van Azië, de Filippijnen, en kan de sterke groei in dat continent, waaronder China, een extra duw geven, zonder te veel last te hebben van autoriteiten uit autoritaire landen (China). Hij is wel wat jong.

Afrika – Peter Kodwo Appiah Turkson (64 jaar) is hoofd van het Vaticaanse ‘ministerie’ Gerechtigheid en Vrede. Sterke vertolker van een meer gelijkwaardige wereld. Hij komt uit Ghana, een land op het kruispunt tussen islam en christendom. Hij viel tijdens een bisschoppenconferentie in Vaticaanstad op door een video te laten tonen waarin de islam werd gekritiseerd. Vinden sommige collega’s een sterk statement, anderen niet.

17.09 uur: Paus Benedictus en misbruik in de kerk – Verschillende media berichten over de strijd van paus Benedictus tegen het seksueel misbruik in de kerk. Of liever gezegd: het gebrek aan strijd. Enkele jaren geleden kwamen grote schandalen over mishandeling en seksueel misbruik in de Rooms-Katholieke Kerk in het westen openbaar. De paus dwarsboomde een eerlijk onderzoek naar misbruik, de kerkelijke straffen voor de daders waren te mild en hervormingen om misbruik te voorkomen werden nauwelijks uitgevoerd, zo zegt de Ier John Kelly, die in zijn jeugd jarenlang op een Ierse school van rooms-katholieke geestelijken zat. De school is inmiddels berucht geworden, meldt de Britse krant The Guardian maandag.

16.51 uur: Reactie Conferentie van Europese Kerken (CEC) – Dr. Guy Liagre, secretaris-generaal van de Conferentie van Europese Kerken, heeft het bericht van aftreden van de paus met bewondering en respect ontvangen, zo meldt de kerkenorganisatie maandag in een persbericht. „In de afgelopen jaren hebben we de fysieke zorg en last gezien die zijn verantwoordelijkheden met zich mee brachten. Met diep respect erken ik wat voor gebedvolle en krachtige beslissing dit voor hem is geweest. Wij als CEC waarderen zijn werk als theoloog en leider van zijn kerk. Moge God hem en de Rooms-Katholieke Kerk zegenen tijdens hun overgangsfase, en mogen we hem allen gedenken in onze gebeden.”

16.37 uur: Conclaaf kan dag of jaren duren – Het conclaaf van kardinalen kan binnen een dag een nieuwe paus hebben gekozen, maar kan ook jaren duren. In 1503 werd paus Julius II binnen enkele uren gekozen, volgens zijn tegenstanders omdat hij de kardinalen had omgekocht, zo meldt persbureau ANP maandag.

De gelovigen moesten echter in 1268 bijna drie jaar wachten, totdat de kardinalen een opvolger voor paus Clemens IV hadden gekozen. Die verkiezing vond plaats in Viterbo, ongeveer 100 kilometer ten noorden van Rome. De inwoners van die stad waren het geruzie tussen de Italiaanse en Fransgezinde kardinalen in januari 1270 zo beu dat ze de kardinalen op water en brood zetten.

Pas nadat een commissie van zes kardinalen opdracht had gekregen een kandidaat voor te dragen, kwam de zaak in een stroomversnelling. Paus Gegorius X kwam aan de macht en regeerde nog geen vijf jaar. Bij de verkiezing van zijn opvolger waren de kardinalen er binnen enkele dagen uit, maar zij moesten zich al snel weer naar Rome reppen, omdat de gekozene, Innocentius V, al na een half jaar bezweek.

De laatste conclaven duurden enkele dagen. Zo werd Benedictus XVI in april 2005 in twee dagen gekozen. Er waren vier stemrondes nodig. Zijn voorganger Johannes Paulus II werd in drie dagen en acht stemrondes gekozen. De verkiezing van een Poolse kardinaal tot hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk werd als zeer uitzonderlijk ervaren, omdat sinds de Nederlandse paus Adrianus VI (1522-1523) alleen maar Italianen tot paus waren gekozen.

Het woord conclaaf komt van het Latijnse cum clave (met de sleutel). Daarmee wordt aangeduid dat de stemming achter gesloten deuren plaatsheeft. De conclaves worden tegenwoordig altijd gehouden in de Sixtijnse Kapel, die onderdeel uitmaakt van de Vaticaanse Musea. Paus Paulus VI bepaalde in 1975 dat er hooguit 120 kardinalen aan het conclaaf mogen deelnemen. Bovendien mogen zij niet ouder dan 80 jaar zijn, wat betekent dat de 85-jarige Benedictus XVI niet mag meestemmen over zijn opvolging.

80-jarigen kunnen wel tot paus worden gekozen, omdat de gekozene niet aan het conclaaf hoeft te hebben deelgenomen. Zo was Adrianus VI (1522-1523) niet naar Rome gereisd, maar bleef hij in Spanje, waar hij werkzaam was. Hij was op 9 januari gekozen, maar vernam de verkiezing pas dertien dagen later. Pas in maart vertrok hij uit Spanje richting Rome, alom door de gelovigen toegejuicht. Ook hoeft de gekozene geen kardinaal te zijn, maar dat is sinds de 14e eeuw niet meer voorgekomen.

16.31 uur: Regering respecteert onverwacht aftreden paus – „De Nederlandse regering respecteert het onverwachte besluit van de paus om af te treden.” De Rijksvoorlichtingsdienst heeft dat maandag laten weten.

„Paus Benedictus heeft belangrijke bijdragen geleverd aan de katholieke kerk en wordt hiervoor ook door velen in ons land gewaardeerd”, aldus de verklaring van de RVD. De regering wenst paus Benedictus „alle sterkte met zijn gezondheid”.

16.29 uur: „Paus van grote betekenis voor Joden” – Paus Benedictus XVI heeft als geen andere paus zo veel stappen gezet om de relatie tussen de Rooms-Katholieke Kerk en de Joden te verbeteren. Niet alleen heeft geen enkele paus zo veel synagoges bezocht, ook gaf hij de relatie een grondige theologische onderbouwing en liet hij blijken diep doordrongen te zijn van de betekenis van het Jodendom voor de kerk.

Dat heeft voorzitter Ronald S. Lauder van het Joods Wereld Congres (WJC) tegen persbureau ANP gezegd in een reactie op het aangekondigde aftreden van paus Benedictus. Hij meent dat de paus de betrekkingen met de Joden op een ongeëvenaard niveau heeft gebracht. De paus had altijd een ontmoeting met de Joodse gemeenschap in de landen die hij bezocht en ging voort op de vooruitgang die onder zijn voorganger, Johannes Paulus II, was bereikt. Onder die paus ging het Vaticaan diplomatieke relaties met Israël aan.

Het JWC vertegenwoordigt Joodse gemeenschappen in 100 landen. Sinds zijn oprichting in 1936 heeft het een belangrijke rol gespeeld in het bevorderen van de Joods-katholieke dialoog.

16.26 uur: Paus is hit op Twitter – Het aangekondigde terugtreden van paus Benedictus XVI is maandagmiddag trending topic op de berichtensite Twitter. Er worden vooral veel opmerkingen en grappen geplaatst op #pontifexit. In Nederland leggen veel mensen een verband tussen het aftreden van koningin Beatrix en het vertrek van de paus: „Hee Popo Benedictus XVI doet een Bea’tje!”

Zo twitterde Pechtold van D66: „Ben ik net een paar weken #pontifex aan het volgen ..... #Pontifexit.” Voorzitter Martin Schulz van het Europees Parlement reageerde ook via Twitter: „Alle respect voor een paus die, ondanks alle problemen van de kerk, hoop gaf aan zijn mensen.”

16.20 uur: Reactie Wereldraad van Kerken (WCC) – Dr. Olav Fykse Tveit, secretaris-generaal van de Wereldraad van Kerken heeft maandag gezegd dat hij respect en waardering had voor de manier waarop paus Benedictus zijn ambt bekleedt. Ook sprak hij zijn waardering uit „voor zijn liefde en toewijding aan de kerk en aan de oecumenische beweging.” De paus is bekend met het werk van de kerkenkoepel. Eind jaren ’60 en begin jaren ’70 was hij niet alleen hoogleraar aan de Universiteit van Tübingen, maar ook lid van de commissie ”Faith and Order” (Geloof en Kerkorde) van de Werelraad.

15.57 uur: Kleindochter Mussolini: Paus had kruis tot einde moeten dragen – In de gehele wereld reageren regeringsleiders en politici met instemming en waardering op het terugtreden van Benedictus XVI. Een andere mening heeft de politica Alessandra Mussolini, de kleindochter van de vroegere Italiaanse dictator: „De paus laat zijn kudde zonder herder achter. De paus is niet een mens zoals alle anderen, maar heeft als de plaatsvervanger van Christus de plicht om verder te gaan en het kruis tot het einde te dragen. Terugreden is een teken van destabilisering van de wereld die de Rooms-Katholieke Kerk verzwakt.”


15.42 uur: Meer lezen over de Jezus-trilogie – De Jezus-trilogie van de paus heeft een redelijk goede ontvangst gekregen in orthodox-protestantse kringen. Prof. dr. A. Baars schreef in 2011: „Verandert Rome echt of zijn de boeken van de paus een lentebries die voorbijgaat?” Lees in dit artikel alles over de boeken van paus Benedictus en klik onderaan het artikel voor links met meer informatie.


15.28 uur: Nederlandse bisschoppen: Paus is een echte herder – Paus Benedictus XVI heeft zich een waar herder voor de kerk getoond. Hij speelde een niet te onderschatten rol in de Rooms-Katholieke Kerk. Dat stelt de Nederlandse Bisschoppenconferentie in een maandagmiddag uitgegeven verklaring over het terugtreden van de paus. Dat maakte ANP bekend.


„Hij geldt als een van de grootste theologen in de rooms-katholieke wereld van de tweede helft van de 20e eeuw en het begin van de 21e eeuw. Zijn kennis beperkt zich niet alleen tot de dogmatiek, waarin hij in zijn jonge jaren hoogleraar was, maar strekt zich uit tot het hele terrein van de theologie”, schrijven de bisschoppen, die vinden dat de paus zijn grote kennis heeft laten doorklinken in de encyclieken en brieven die hij openbaarde.


De bisschoppen spreken van een „historisch besluit”. Alleen in 1294 en in 1415 is eerder een paus teruggetreden. Alle andere pausen stierven in het ambt. „Wij bidden voor paus Benedictus dat hij ook na zijn aftreden rijkelijk door God gezegend mag zijn”, wenst de bisschoppenconferentie hem toe.


15.23 uur: Vaticaanstad reageert met ongeloof op vertrek – „Hoe is het mogelijk?” Vaticaanstad reageert met ongeloof op het aftreden van de paus. „Ook al is Benedictus XVI niet erg geliefd, hij blijft wel de paus”, zegt RD-correspondent en Vaticaanwatcher Ewout Kieckens. Lees hier verder.


15.20 uur: Vóór Pasen nieuwe paus – Op 28 februari om 20.00, het tijdstip waarop Benedictus XVI terugtreedt, begint de periode die ”Sede vacante” wordt genoemd: ”De stoel is leeg”. Woordvoerder Federico Lombardi gaf tijdens een haastig georganiseerde persconferentie (eerder maandag, tegen 13.00 uur) aan dat de sede vacante ongeveer een maand duurt. Dus voor Pasen wordt de nieuwe paus geïnstalleerd (ook al is ‘installeren’ niet het officiële woord voor deze gebeurtenis).


Maar vroeger is goed mogelijk. De sede vacante kan lang duren (het record dateert uit de dertiende eeuw toen de periode twee jaar en negen maanden duurde), maar heeft in de laatste honderd jaar gemiddeld drie weken geduurd. Het interregnum tussen Johannes Paulus II en Benedictus XVI duurde 17 dagen. Sterker nog, omdat er geen sprake is van sterfte vervalt een aantal ceremoniën, zoals de novemdiales, de negen dagen durende rouwperiode.


In 2005 ging het er zo aan toe: paus ”JP2” stierf op 2 april, de installatiepreek van ”B16” had plaats op 24 april 2005.


15.09 uur: Jonge katholieken ‘onthutst’ over vertrek paus – Jong Katholiek, de jongerenorganisatie van de Nederlandse kerkprovincie, is „onthutst” over het plots aangekondigde vertrek van paus Benedictus XVI. „We zijn totaal verrast door de berichtgeving over zijn terugtreden”, meldt de organisatie aan persbureau ANP.


Jong Katholiek organiseert onder andere de Nederlandse deelname aan de Wereldjongerendagen (WJD), de jaarlijkse internationale ontmoeting van rooms-katholieke jongeren tot 30 jaar. Die heeft deze zomer plaats in Rio de Janeiro, in Brazilië. Hoofdmoot van de WJD is elk jaar de ontmoeting met de paus en een door hem opgedragen mis.


Of het vertrek van de huidige paus gevolgen heeft voor de WJD was maandag nog niet bekend. Aan het in 1984 door paus Johannes Paulus II bedachte evenement doen elk jaar 2 tot 3 miljoen jongeren mee, onder wie zo’n duizend Nederlanders.


15.06 uur: Merkel: paus belangrijkste religieuze denker – De Duitse bondskanselier Angela Merkel heeft maandag haar „grootste respect” betuigd voor de vertrekkende paus Benedictus XVI en hem „de belangrijkste religieuze denker” van onze tijd genoemd. Zij wenste Joseph Ratzinger „van harte alle goeds de komende jaren”. Dat meldden de persbureau’s DPA en ANP.


De verhouding tussen de protestantse Merkel en het hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk was niet altijd makkelijk. Zo uitte ze in 2009 kritiek op het besluit van de paus om de excommunicatie van vier bisschoppen van het aartsconservatieve Priesterbroederschap Sint Pius X in te trekken. Een van hen, Richard Williamson, is berucht om zijn vergoeilijkende uitspraken over de Holocaust.


Ga hier naar ons dossier over Williamson


15.04 uur: Antoine Bodar: modern besluit van paus – Het besluit om terug te treden wegens afnemende gezondheid is „wijs” en „heel modern” van de paus. „Hij zag er de laatste maanden buitengewoon vermoeid uit.” Dat heeft de Nederlandse, in Rome wonende priester Antoine Bodar maandag gezegd bij het EO-radioprogramma Dit is de Dag. Voor Bodar was het nieuws „verbijsterend”, zei hij.


De priester meldde dat de paus in een klooster in de tuinen van het Vaticaan gaat wonen. „Dan kan de nieuwe paus hem makkelijk om raad vragen als het nodig is.” Bodar denkt net als andere kerkdeskundigen dat de nieuwe paus heel goed een Zuid-Amerikaan zou kunnen zijn. Dat maakte ANP bekend.


15.01 uur: Reacties Arabische pers – Reacties in de Arabische pers, volgens Italiaanse onlinekranten, is vooralsnog vrij zakelijk van toon. Assafir, een Libanese krant die dichtbij de terreurorganisatie Hezbollah staat, heeft als titel op haar site: „De paus treedt af wegens gevorderde leeftijd”. Ongeruster is het dagblad Annahar, die spreekbuis is van de christelijke gemeenschap in Libanon: „De paus: ik besef de zwaarte van mijn beslissing”. „De paus kondigt aan zich terug te trekken omdat hij niet meer de kracht heeft aan het hoofd te staan” is de titel van het Saudische Elaph.


14.56 uur: Opvolger zóú zwarte paus kunnen zijn, wellicht Ghanees Turkson – Het is nog erg koffiedik kijken wie de opvolger van Benedictus XVI wordt, zegt RD-correspondent en Vaticaankenner Ewout Kieckens vanuit Rome. „Britse bookmakers zetten de Nigeriaanse kardinaal Arinze op nummer één. Jammer dat die ouder is dan 80 jaar, en daarmee geen stemrecht heeft. Alleen kardinalen jonger dan 80 mogen aan het conclaaf deelnemen (in theorie kunnen ze wel iemand kiezen die ouder is). Dus die wordt het niet.”


Namedropping heeft ook weinig zin als niet eerst wordt bedacht welke kandidaat de Rooms-Katholieke Kerk nodig heeft, vindt Kieckens. „Maar als we toch aan het spelletje meedoen... Een zwarte paus? Is heel aanlokkelijk. De laatste drie keer is dat telkens voorspeld, zonder dat er maar een kandidaat in de picture was. Zou ook goed passen in een wereld waar de Amerikaanse president zwart is. Afrika is voor de kerk een groeimarkt, ook al door de natuurlijke aanwas als gevolg van grote geboortegroei. Maar de kerk heeft problemen. Zo kent ze weinig aansprekende geestelijken, is er sprake van een katholicisme dat te weinig beklijft, en een soms promiscue geestelijkheid. Komen nog bij de problemen van armoede, aids en Midden-Afrika, waar christendom en islam op elkaar botsen. Mogelijk zou een Afrikaanse paus dan goed zijn, maar zijn focus moet de hele wereld zijn. De enige kandidaat die ik zie is de Ghanees Turkson. Hij voert het Vaticaanse ‘ministerie’ van Justitie aan, een belangrijk dicasterie. Een dicasterie is een onderafdeling van de curie, het kardinalencollege.


14.50 uur: Speculaties over niet-Europese opvolger – Op internet en sociale media als Twitter circuleren speculaties wie de nieuwe paus zal worden. Op veel mediakanalen staat dat het tijd is voor een niet-Europese paus. De laatste niet-Europese paus was Gregory III. Hij kwam uit Syrië en stierf in 741.


14.44 uur: In Jezus-trilogie van paus trad het roomse niet op de voorgrond – In de boeken over Jezus die de paus schreef, kwam het roomse niet op de voorgrond, aldus Klaas van der Zwaag, journalist bij het RD en kenner van de Rooms-Katholieke Kerk. Paus Benedictus XVI was als kardinaal Joseph Ratzinger jarenlang voorzitter van de Congregatie voor de Geloofsleer, die de leer van de Rooms-Katholieke Kerk bewaakt en verantwoordelijk was voor heel wat onderzoeken van omstreden theologen. Eerst was hij een redelijk open theoloog, collega van de progressieve Hans Küng in het Duitse Tübingen, later ontwikkelde hij zich in orthodoxe richting om uiteindelijk gekozen te worden als paus. In protestantse kring wordt Ratzinger gezien als een bondgenoot in de strijd tegen de vrijzinnigheid en de secularisatie van kerk en samenleving. Hij komt op voor de zekerheid van de christelijke waarheid tegenover de moderne geest van relativisme. Met zijn trilogie over Jezus heeft hij veel goodwill gekweekt in orthodox-protestantse kring. Zijn werken over Jezus vertegenwoordigen een klassiek denkpatroon, dat katholieke trekken draagt in de goede zin van het woord en waar het specifiek-roomse vaak slechts op de achtergrond aanwezig is. Toch moeten we niet vergeten dat Jezus niet los verkrijgbaar is bij Rome doch ingebed is in die traditie die het rechte licht op Jezus soms (flink) kan verduisteren. Daarom is het verstandig om naast deze Jezus-trilogie ook andere werken van Ratzinger te betrekken. Het breekpunt bij de Rooms-Katholieke Kerk en ook bij Ratzinger in het gesprek met de kerken der Reformatie, is vaak de visie op de kerk, de eucharistie, de mariologie en het Petrusambt.


14.33 uur: Extra uitzending Omroep RKK over aftreden paus – Omroep RKK verzorgt maandagmiddag een extra uitzending op Nederland 2 in verband met het aftreden van paus Benedictus XVI. Dat heeft de omroep maandag laten weten laten persbureau ANP. Vanwege de extra uitzending, die van 16.30 uur tot 18.00 uur duurt, komen de programma Schepper & Co en Geloven op 2 te vervallen. RKK Actueel laat reacties op het aftreden van de paus zien en een terugblik op zijn pontificaat. De nu 85-jarige paus geldt als een belangrijke denker binnen de Rooms-Katholieke Kerk, maar tevens als een conservatief mens, aldus de omroep.


14.28 uur: Wikipedia publiceert pagina over pauselijk aftreden – Op de Nederlandstalige versie van encyclopediewebsite Wikipedia is een pagina aangemaakt met uitleg wat het pauselijk aftreden inhoudt.


14.20 uur: Aftreden ongebruikelijk maar wel mogelijk – Een paus blijft normaal gesproken zijn ambt bekleden tot aan zijn dood. Toch is het mogelijk om af te treden. Sporadisch wordt daar gebruik van gemaakt. Dat mag ook volgens het Wetboek van Canoniek Recht, artikel 332.2, uitgevaardigd door paus Johannes Paulus II in 1983 en volgens het Canoniek Wetboek van de Oosters-Orthodoxe Kerken, artikel 44.2. De paus is daarvoor in principe alleen aan God verantwoording verschuldigd. In praktijk moet het aftreden ook sterke redenen hebben. Paus Benedictus heeft vijf voorgangers die tijdens het leven aftraden: Pontianus in 235, Felix II in 358, Gregorius VI in 1046, Celestine V in 1294 en Gregorius XII in 1415. De eerste drie pausen overleden in hetzelfde jaar, de laatsten twee jaar later.


14.14 uur: Reactie PKN: paus droeg weinig bij aan oecumene – Paus Benedictus XVI heeft tijdens zijn pontificaat weinig stappen vooruitgezet voor de verbetering van de oecumene, de samenwerking tussen de kerken. „Wij betreuren dat”, zei een woordvoerder van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) maandag in een reactie op het aftreden van de paus. Dat maakte ANP bekend. De Protestantse Kerk heeft wel respect voor de beslissing van de paus: „Als je niet hoeft af te treden maar je zegt, ik heb de kracht niet meer, dan is dat een moedige keuze”. Verder is zijn „hart voor de jeugd” de Protestantse Kerk bijgebleven, getuige de inzet van de paus bij de Wereldjongerendagen.


14.11 uur: Camerlengo Bertone bestuurt tijdelijk kerk – Kardinaal Tarcisio Bertone zal als kardinaal-camerlengo de Rooms-Katholieke Kerk besturen, nadat paus Benedictus XVI op 28 februari is afgetreden. Hij blijft dat doen tot het conclaaf van kardinalen een nieuwe paus heeft gekozen, zo meldt persbureau ANP. Bertone is als kardinaal-staatssecretaris de op een na belangrijkste persoon in de Rooms-Katholieke Kerk. Benedictus benoemde de 78-jarige Italiaanse kardinaal in april 2007 tot camerlengo. Die functie geeft hem het recht de pauselijke goederen en rechten te beheren, totdat de nieuwe paus dat van hem overneemt. Zo’n periode tussen twee pausen heet een sedisvacatio. Bertones belangrijkste taak is de organisatie van het conclaaf, dat altijd in de Sixtijnse Kapel wordt gehouden. Hij krijgt in zijn taak steun van onder anderen de kardinalen. Bertone zal tijdens de sedisvacatio in zijn kardinaalswapen ook de sleutels van de H. Petrus en een baldakijn opnemen. Dat zijn beide tekenen van de pauselijke macht.


14.05 uur: RD-correspondent en Vaticaanwatcher Kieckens: Hopelijk blijft paus niet in Vaticaan wonen – Het is niet te hopen dat Benedictus na zijn aftreden in het Vaticaan blijft wonen, zegt Vaticaanwatcher Ewout Kieckens, woonachtig in Rome. Kieckens schreef in 2005 het boek: ”Benedictus XVI en de toekomst van de Rooms-Katholieke Kerk. De eerste 100 dagen van Benedictus XVI” (uitg. Spectrum, Utrecht). Volgens Kieckens biedt het rooms-katholieke kerkrecht –anders dan vaak wordt aangenomen– de mogelijkheid dat pausen terugtreden. „Maar wordt dit wel ontmoedigd. Zo’n ex-paus zou snel als een soort reservepaus kunnen optreden – je hebt altijd aanhangers die hem blijven adoreren. Bij een beleidswijziging die de eerdere paus bijvoorbeeld niet zou hebben goedgekeurd, zou een splitsing kunnen dreigen.” Ratzinger, de huidige paus, zal echter ongetwijfeld proberen geen tweestrijd te veroorzaken, stelt Kieckens. „Het is daarom ook te hopen dat hij niet in het Vaticaan blijft wonen.”


14.00 uur: aftreden om 8 uur ’s avonds – Paus Benedictus zal 28 februari om 8 uur ’s avonds aftreden, zo melden diverse media.


13.52 uur: Kardinaal Eijk bij conclaaf – Volgens twitter.com/katholiekpuntnl zal kardinaal Eijk de enige Nederlander zijn tijdens het conclaaf dat de opvolger van Benedictus XVI zal kiezen.


13.48 uur: Ghanese kardinaal Turkson favoriet – Kardinaal Turkson zou een van de voornaamste kandidaten zijn om paus Benedictus XVI op te volgen.


13.45 uur: Vaticaan kiest in maart nieuwe paus – Het Vaticaan hoopt dat het conclaaf van kardinalen binnenkort bijeenkomt om de nieuwe paus te kiezen als opvolger van paus Benedictus. Medio maart zou er witte rook uit de schoorsteen moeten komen. Dat heeft een woordvoerder van het Vaticaan gezegd. Het Vaticaan heeft nog niet bekendgemaakt, wanneer het conclaaf van kardinalen begint. Het wordt altijd gehouden in de Sixtijnse Kapel, die deel uitmaakt van de Vaticaanse Musea.


13.43 uur: Paus na aftreden naar vakantieverblijf – Paus Benedictus XVI zal na zijn aftreden op 28 februari naar zijn vakantieverblijf Castel Gandolfo ten zuiden van Rome gaan. Daarna zal hij gaan wonen in beslotenheid in het Vaticaan. Dat heeft zijn woordvoerder gezegd.


13.24 uur: „Paus had moeite met intriges Vaticaan” – Paus Benedictus XVI had grote moeite met de intriges in het Vaticaan. Dit heeft zijn vriend Max Seckler maandag gezegd tegen het Duitse persbureau DPA. „Hij heeft erg geleden onder sommige dingen die de functie met zich meebrengt”, aldus de Duitse theoloog. „Je kunt je moeilijk voorstellen wat voor intriges er zijn in Rome waar je je mee moet bezighouden. Dat is een zware belasting voor hem geweest, omdat hij immers theoloog is en een edel mens.”


13.22 uur: Voorpagina Reformatorisch Dagblad – De redactie had een kwartier om het nieuws over het aftreden te schrijven. Maar het is gelukt.


13.12 uur: Aftreden paus verrassing voor medewerkers – Het aftreden van de paus was ook voor zijn naaste medewerkers een verrassing. Dit heeft de woordvoerder van het Vaticaan, Federico Lombardi, maandag gezegd. Volgens Lombardi is het aftreden volledig in overeenstemming met het kerkelijk recht en gebeurt het uit vrije wil. Er zouden verder geen „moeilijkheden met het pausschap” zijn geweest. Eerder sprak kardinaa lAngelo Sodano, voormalig ‘premier’ van de kerkelijke staat, van een „donderslag bij heldere hemel”.


13.09 uur: Duitse regering „bewogen en geraakt” – „De Duitse regering heeft het hoogste respect voor de Heilige Vader, voor wat hij heeft gedaan, voor de bijdragen die hij tijdens zijn leven heeft geleverd aan de katholieke kerk”, aldus een zegsman van de regering. „De redenen voor deze beslissing, welke dat ook zijn, dienen te worden gerespecteerd.”


12.58 uur: Bodar in 2005: Paus zit zeven jaar – Zeven jaar gaf priester Antoine Bodar Benedictus XVI nog tijdens een debat in Amsterdam in juli 2005. Hij zat er niet ver naast.


12.50 uur: #pontifexit – De combinatie van de woorden twexit en pontifex is trending topic op twitter. @Pontifex is het twitteraccount van de paus. De hashtag #twexit staat voor een stilte of een terugtreden.


12.48 uur: De paus over Luther – Volgens kerkredacteur Maarten Stolk leek het erop dat paus Benedictus XVI tijdens zijn pontificaat de reformator Maarten Luther in ere zou herstellen. „Maar zover is het nooit gekomen. Wel sprak de paus in 2011 in Erfurt zijn waardering uit voor de Duitse kerkhervormer. Diens vraag “hoe krijg ik een genadig God?” moet de vraag van alle christenen worden, aldus het hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk. Benedictus zei dat Luthers worsteling met de genade van God hem steeds weer treft. De verhouding tussen God en mens is een thema dat christenen steeds opnieuw en in nieuwe vormen aan de orde moeten stellen, vindt de paus. Volgens hem staat in heel Luthers denken en spiritualiteit Christus centraal.”


12.45 uur: Nederlandse vertaling verklaring – Het Katholiek Nieuwsblad heeft een Nederlandse vertaling gemaakt van de verklaring van de paus.


12.41 uur: Broer paus: Benedictus kan niet meer reizen als voorheen– De arts van Benedictus XVI heeft de paus geadviseerd geen transatlantische reizen meer te maken. Ook heeft het hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk steeds meer moeite met lopen. Dit heeft zijn oudere broer, Georg Ratzinger (89), maandag gezegd tegen het Duitse persbureau dpa.


12.30 uur: Lang nagedacht – De paus heeft naar eigen zeggen lang nagedacht voordat hij dit besluit heeft genomen in het belang van de kerk, aldus persbureau ANSA. In de huidige tijd met snelle veranderingen heeft een paus niet alleen mentale, maar ook fysieke kracht nodig, aldus Benedictus XVI.


Na zijn aftreden wil hij de kerk met zijn gebeden blijven dienen.


12.27 uur: Hoge leeftijd – Niet de broze gezondheid, maar zijn hoge leeftijd is de verklaring voor het aftreden van de paus.


12.20 uur: Tussenpaus - „Een paus naar het beeld van Johannes Paulus II”, schreef RD-correspondent Ewout Kieckens in het Reformatorisch Dagblad van 20 april 2005. „Een tussenpaus. Dat zijn de eerste schetsen die te maken zijn van Joseph Ratzinger, die de pausnaam Benedictus XVI heeft aangenomen.” Lees hier het hele artikel in Digibron.


12.18 uur: Leeftijd paus – Paus Benedictus is op 19 april 2005 - drie dagen na zijn 78e verjaardag - verkozen tot paus. Hij is de 265e paus.


12.16 uur: In 2010 over aftreden – De paus kondigde in 2010 al aan af te zullen treden als hij fysiek of mentaal niet meer in staat is zijn ambt te vervullen. 


12.15 uur: Wie is de paus? – Hoe moeten wij de huidige paus duiden? Welke boeken zijn er door en over hem geschreven? Lees het hier in Digibron.


12.12 uur: Verklaring paus – De volledige verklaring is te lezen bij Radio Vaticana


12.05 uur: Broze gezondheid – Volgens persbureau ANSA heeft het aftreden te maken met de broze gezondheid van de kerkleider. „Hij heeft niet meer de kracht om de functie van paus uit te oefenen.”


12.02 uur: Derde paus die abdiceert – Paus Benedictus XVI is derde paus die abdiceert. Eerder waren dat Celestinus V (1294) en Gregorius XII (1415), meldt www.staatgeschreven.nl.


12.01 uur: Aankondiging persoonlijk en in Latijn – De paus deed de aankondiging persoonlijk, in het Latijn, tijdens het consistorie voor de heiligverklaring van de martelaren van Otranto.


11.55 uur: 28 februari – De paus zal 28 februari aftreden.


11.50 uur: Paus treedt terug – Persbureau ANSA meldt dat de paus zal aftreden. Verdere details ontbreken.