Zijn specifieke kennis als apotheker zorgde ervoor dat Magdy Ramzy aan het begin van de jaren 60 van de vorige eeuw naar Nederland kwam. Het bedrijf Organon in Oss haalde de koptische christen ertoe over hier te gaan werken. In zijn kielzog volgden meer kennismigranten, maar ook minder hoog opgeleide Egyptenaren.

De kopten, in Egypte veelal lid van de Koptisch-Orthodoxe Kerk, kregen in Nederland aanvankelijk zielszorg via een in Frankrijk woonachtige priester die regelmatig Nederland bezocht. Dat veranderde toen in 1985 een koptisch-orthodoxe monnik in Amsterdam arriveerde. Vader Arsenious el-Baramousy was door de koptische paus Shenuda III persoonlijk aangewezen om onder kopten in Nederland te gaan werken. „Vanaf dat moment is er sprake van een aanhoudende groei van de kerk”, zegt dr. Elham Khalil, kenner van de Koptisch-Orthodoxe Kerk.

Khalil kwam in 1970 als 23-jarige naar Nederland. Ze werkte vele jaren op de Arabischtalige afdeling van de Wereldomroep. De Hilversumse was nauw betrokken bij de oprichting van de koptisch-orthodoxe kerk in Amsterdam en later in Utrecht. Bovendien was ze de motor achter het Koptisch Museum in het Drentse Ruinen. Dat museum –wegens gebrek aan voldoende bezoekers moest het zes jaar na de opening in 2000 sluiten– bevatte een schat aan informatie over de Koptisch-Orthodoxe Kerk.

De Hilversumse stelt dat de meeste kopten in Nederland om economische redenen hun geboorteland verlieten. „Velen zijn ondernemend en hebben een eigen bedrijf.” Ook is er volgens Khalil sprake van een combinatie van factoren. „Sommigen zijn kennismigrant en economisch migrant. Een voorbeeld vormen artsen.”

Drie generaties

De Nederlandse Egyptekenner drs. Kees Hulsman onderscheidt drie generaties van christenmigranten uit Egypte. „Tussen 1960 en ongeveer 1975 kwamen er kennismigranten. Hoogopgeleide mensen, zoals Ramzy, die door bedrijven naar Nederland werden gehaald. Vanaf het einde van de jaren 70 en in de jaren 80 waren er spanningen in Egypte. In die periode kwam de islam sterker op en werd het leven voor christenen moeilijker. Vanaf dat moment zijn grotere groepen kopten naar Nederland gekomen. Daaronder zijn hoog opgeleiden, maar ook een aantal uit armere gebieden. Velen uit deze groep werken in de horeca.”

De komst van Egyptenaren die moeten vluchten uit hun land, is van recenter datum, aldus Hulsman. Hij noemt het voorbeeld van een jonge kopt die na de revolutie van vorig jaar naar Nederland kwam. „Deze man wordt door de radicale moslims achternagezeten omdat hij tijdens de protesten vorig jaar op sociale media enkele oproepen plaatste. Hij moet met recht vrezen voor zijn leven.”

Hulsman is directeur van Arab West Report, een organisatie die Engelstalige informatie en nieuws uit het Midden-Oosten via internet publiceert. De Nederlander, opgegroeid in de Christelijke Gereformeerde Kerken, bezocht in 1976 als student niet-westerse sociologie voor het eerst Egypte. „Het land, met zijn rijke historie, had destijds een vrij open klimaat voor studenten. Egypte greep me vanaf het eerste moment.” Hulsman kwam nadien nog vele malen in de Nijldelta. In 1994, na zijn huwelijk met een koptische christin, vestigde hij zich definitief in het land.

De Egyptekenner leerde in de loop der jaren de Koptisch-Orthodoxe Kerk (zie kader) steeds beter kennen. „Het is een brede volkskerk met verschillende stromingen”, aldus Hulsman, die in 1985 lid werd van de kerk. „Een gesprek dat ik in 1981 had met een priester, vormde voor mij een openbaring. Ik had toen nog het beeld van een kerk met veel vormendienst. Maar deze man stelde mij de vraag of ik een persoonlijke relatie met God had en wat de rol van het gebed was in mijn leven.”

Eigen kerk

Het feit dat er in 1985 een Koptisch-Orthodoxe Kerk ontstond in Nederland, is voor Khalil belangrijk. „God manifesteert zich in de kerk.” Ook ziet ze de kerk als samenbindend middel voor kopten in Nederland. „Na de dienst is er traditioneel een liefdemaaltijd. Dan is er tijd voor ontmoeting.”

Hulsman beschrijft de kopten in Nederland als een tamelijk gesloten groep. „Op zichzelf begrijpelijk, Nederland is een westers land met een totaal andere cultuur dan Egypte. Dat maakt dat je als migrant steun zoekt bij volksgenoten. Eenzelfde proces zie je bij Nederlanders die naar Canada zijn verhuisd.”

Toch ziet hij dat er een „eigen dynamiek” ontstaat. „Er is een tweede generatie op komst die niet in Egypte is opgegroeid. Dat geeft wel eens spanningen. Ze stellen zich, heel westers, op als experts, maar hebben niet meer de voeling met de oosterse cultuur die hun ouders wel hebben.”

Niet makkelijk

Hulsman onderschrijft de stelling van Khalil dat de meeste kopten om economische redenen naar Nederland kwamen. „Natuurlijk komt daarbij dat ze het als christenen in Egypte niet makkelijk hebben. De hele samenleving is op islamitische leest geschoeid. Zodra je als christen een moslimregel overtreedt, heb je een grote kans op problemen. Vaak is er dan ook sprake van een mix van factoren waarom mensen hun land verlaten.”

Betrokkenheid

Zo’n 42 jaar na haar komst naar Nederland noemt Khalil zichzelf Nederlandse. „Maar de betrokkenheid bij Egypte is nog sterk.” Ze volgt de gebeurtenissen in haar geboorteland op de voet. „Het blijft spannend hoe het met de politieke ontwikkeling van het land gaat.”

Khalil, die na haar carrière bij de wereldomroep als communicatiewetenschapper werkte en inmiddels gepensioneerd is, ziet vooralsnog geen grote groepen Egyptische christenen naar Nederland komen. „Hoewel de situatie in het land aanzienlijk verslechtert. Vrouwen kunnen zich niet zo gemakkelijk meer zonder hoofddoek op straat vertonen. En op televisie spreken islamitische geestelijken voor het eerst in de geschiedenis openlijk over christenen als minderwaardige mensen.”

Khalil denkt dat de meeste christenen die het moeilijk hebben in Egypte, geen geld hebben om naar het Westen te komen. „Bovendien staat Nederland niet boven aan het lijstje van landen waar mensen naartoe willen. Vooral Canada, Australië en de Verenigde Staten zijn geliefd.” Desondanks verwacht ze dat de Koptisch-Orthodoxe Kerk in Nederland door natuurlijke aanwas blijft groeien. „Ook de opgroeiende generatie hecht aan de band met de kerk.”

De Hilversumse is er niet rouwig om dat ze in een seculiere, westerse samenleving woont. „Vergelijk eens hoe hier met christenen wordt omgegaan en hoe dat in een islamitisch land er aan toe gaat. In Egypte ben je als christen een kaffer, een heiden. Je bent minder dan een dier.” Volgens Khalil zijn kopten er door de eeuwen in geslaagd zichzelf te blijven. „Of dat nu in een onderdrukkende moslimsamenleving is of in de seculiere maatschappij: ik ben christen.”

Haar twee dochters houdt Khalil voor dat ze Nederlander zijn. „Ik zeg tegen hen: je hebt een specifieke band met Egypte en met God via de kerk. Vorig jaar heb ik met hen een rondreis gemaakt door mijn geboorteland. Ik vind het belangrijk om te laten zien waar hun wortels liggen.”

Dit is het eerste deel van een serie artikelen over koptische christenen in Nederland. Woensdag deel 2.

>>rd.nl/kopteninnl

Kerk met dank aan de evangelist Markus

tekst Albert-Jan Regterschot

De Koptisch-Orthodoxe Kerk is met een aanwezigheid van 2000 jaar een constante factor in de geschiedenis van het Egypte. Kerk en land zijn op een bijzondere manier met elkaar verbonden door de term ”kopt”, die is afgeleid van Egyptos, de Griekse benaming van het land rond de Nijldelta.

Vraag een willekeurige kopt naar de geschiedenis van zijn kerk en twee hoofdpunten komen naar boven: de stichting van de Koptisch-Orthoxe Kerk door de evangelist Markus en de vlucht van Jozef en Maria met de Heere Jezus naar Egypte.

Egyptische geschiedschrijvers gaan ervan uit dat de evangelist Markus een belangrijke rol speelde bij de verspreiding van het Evangelie in Egypte.

De vlucht van Jozef en Maria met het kind Jezus, zoals voorzegd in Hosea 11:1 en beschreven in Mattheüs 2:13-14, is in de Koptisch-Orthodoxe Kerk een centraal punt. De Messias kwam éérst naar Egypte, nog voor zijn omwandeling in Israël, stellen kopten.

Alexandrië

Kopten stellen dat de apostel Markus vanaf het jaar 61 het Evangelie verkondigde in Egypte. Na een reis naar Rome zou hij uiteindelijk in Alexandrië als martelaar gestorven zijn. In het jaar 68 zou Markus tijdens een oproer door de straten zijn gesleurd en zijn omgekomen. Zijn lichaam zou begraven zijn in de crypte van een kerk.

De apostel stichtte volgens koptische geschiedschrijvers de School van Alexandrië, waar christelijk onderwijs werd gegeven. De school had een grote invloed op het kerkelijke leven. Veel voormannen van de Vroege Kerk ontvingen er hun opleiding. De theologische opvattingen die er geleerd werden, kregen een plaats in vele geschriften. Die verschenen in het Grieks, dat toentertijd in Egypte de voertaal was. Dat is nog steeds merkbaar in de Koptisch-Orthoxe Kerk. Ondanks de arabisering van Egypte bleef het Grieks nog eeuwenlang de kerkelijke voertaal.

In de vierde eeuw legde Sint-Anthonius de basis voor het kloosterleven in Egypte. Hij maakte zich sterk voor het kluizenaarsleven, terwijl Sint-Pachomius in Zuid-Egypte zich richtte op kloostergemeenschappen. In Wadi Natrun, tussen Caïro en Alexandrië, stichtten Sint-Macarius en Sint-Amoun een klooster dat tot op de dag van vandaag bestaat.

Na zo’n zes eeuwen waarin verdrukking van en vrijheid voor christenen in Egypte elkaar afwisselden, kreeg de Nijldelta vanaf 641 te maken met een Arabische overheersing. Hoewel christenen niet overal gedwongen werden zich tot de islam te bekeren, betaalden ze tot in de 19e eeuw een speciale extra belasting.

Een belangrijke scheiding tussen de Koptisch-Orthodoxe Kerk en andere kerken viel bij het concilie van Chalcedon in 451. Deze kerkvergadering bevestigde de goddelijke en de menselijke natuur van Christus. De Koptisch-Orthodoxe Kerk belijdt echter dat Christus één godmenselijke natuur heeft, waarin op een volmaakte wijze zijn godheid en zijn mensheid onafhankelijk verenigd zijn, zonder vermenging, zonder verwarring en zonder verandering.

De kerk is volgens de kopten het huis van God, waar redding te krijgen is door het werk van Jezus Christus. Dit spitst zich toe op een keuze voor een leven met God vanuit een praktiserend geloof, schrijft de Amsterdamse voorganger Vader Arsenious in een boek (zie kader) waarin hij de leer van de kerk toelicht. Hij noemt in dit verband goede werken „die wij dankzij de Goddelijke genade uitoefenen, noodzakelijk en essentieel.”

De Koptisch-Orthodoxe Kerk kent, in tegenstelling tot de Rooms-Katholieke Kerk, geen zalig- en heiligverklaringen. Wel worden de apostelen als heiligen beschouwd, maar in de gebeden richt men zich rechtstreeks tot God. De maagd Maria heeft daarnaast een bijzondere positie als moeder van Christus.

Kinderen krijgen door de doop deel aan wat de kerk ”de geest van de kerk” noemt. Die komt onder meer tot uiting in een belangrijke rol voor het gezin in de geloofsopvoeding en het actief betrekken van kinderen bij de ceremoniën in de kerk.

Shenuda III

De paus van de Koptisch-Orthoxoxe Kerk wordt beschouwd als opvolger in een directe lijn van de apostel Markus. De op 17 maart overleden paus Shenuda III was de 117e leider van de kerk. Shenuda slaagde erin om sinds zijn aantreden in 1971 het kloosterleven weer populair te maken. Tegelijk zette hij zich af tegen evangelische stromingen in de kerk, zoals van de priester Matta al-Miskeen. Deze stond een Bijbels georiënteerd leven voor, zonder inmenging in de landspolitiek. Zijn boeken werden door de paus verboden.

Zelf had Shenuda het ook niet altijd makkelijk. De Egyptische president Sadat verbande hem in 1981 naar een klooster, omdat hij te veel kritiek had op de regering. Pas in 1985, geruime tijd na de dood van Sadat, liet president Mubarak het de paus toe het klooster te verlaten.

Hoewel de Koptisch-Orthodoxe Kerk de grootste christelijke gemeenschap in Egypte is, zijn er ook andere kerken in het land, zoals de Koptisch-Katholieke Kerk en de Koptisch-Evangelische Kerk. Daarnaast kent Egypte diverse kerken vanuit emigrantengemeenschappen of die door westerse zending, ook uit Nederland, tot stand zijn gekomen.

Verder lezen

Wie meer wil lezen over kopten kan onder meer terecht bij de boeken van de Duitse koptenkenner Otto Meinardus (1925-2005), zie otto-meinardus-stiftung.de.

Drs. Kees Hulsman is medeauteur van een Engelstalig fotoboek onder de titel ”Be Thou there, the Holy Family’s Journey in Egypt”, zieholyfamilyinegypt.com.

Bij de koptisch-orthodoxe kerk in Amsterdam is bovendien onder de titel ”Een altaar in Egypte” een handzaam informatieboek verkrijgbaar over de geschiedenis van de Koptisch-Orthodoxe Kerk. Contactgegevens zijn te vinden op koptischekerk.nl.