De graslaag over de kazematten en de bomen rondom geven de verdedigingswerken rond Naarden een vriendelijke uitstraling. Toch zijn het oorlogsmiddelen met een minder fraai kantje, zegt conservator Bas Kreuger van het Nederlands Vestingmuseum. „Met het doel waarvoor ze gemaakt zijn valt niet te spotten. Toch is het heel bijzonder dat de vesting nog compleet is. Het is een uniek stukje Nederlandse cultuurhistorie.”

Binnen in kazemat W is het donker en ruikt het hier en daar bedompt. Lange gangen zonder ramen waarin het geluid klinkt van vallende waterdruppels. Het verblijf in de kazematten rond Naarden moet voor Nederlandse soldaten bepaald geen pretje zijn geweest. De verdedigingswerken werden bij de mobilisatie van 1939 voor het laatst bemand. Een jaar later vlogen Duitse vliegtuigen echter over de waterlinie heen. Het militaire nut van het verdedigingswerk raakte daarmee achterhaald. Toch duurde het nog tot 1968 voordat defensie de linie opdoekte. Directeur Kreuger: „In de jaren ’50 is zelfs nog een nieuwere waterlinie aangelegd: die bij de IJssel, bedoeld om de Russen tegen te houden. Ook deze is echter weer opgedoekt.”

De naam van Cornelis Krayenhoff is onlosmakelijk verbonden met de Nieuwe Hollandse Waterlinie, waarvoor de basis werd gelegd in de periode van de Bataafsche Republiek. De buitengewoon begaafde Krayenhoff, als natuurkundige, arts, generaal, waterbouwkundige, cartograaf en minister van Oorlog van alle markten thuis, liet grote delen van de oude waterlinie opknappen. Vandaar dat nadien de aanduiding ”Nieuwe” Hollandse Waterlinie in zwang raakte. Zo ontstonden er rond de stad Naarden, bij de noordelijke inlaat van de linie, enorme fortificaties. Zoals trouwens bij veel meer Nederlandse steden.

Het uitgebreidst waren de verdedigingswerken rond Bergen op Zoom. „Daar is bijna niets meer van over”, zegt Kreuger. Aan het begin van de vorige eeuw sloopten Nederlandse stadsbesturen massaal de vestingwerken, die onder meer de woningbouw zouden belemmeren.

De 250e geboortedag van Krayenhoff, op 2 juni van dit jaar, is voor het museum aanleiding om aandacht te schenken aan de waterlinie. Bovendien was de bestaande expositie, waarvan sommige onderdelen uit de jaren ’60 dateerden, aan vervanging toe. „Mensen willen niet alleen vitrines zien met een begeleidende tekst erbij, maar ook iets ervaren. Dat kan nu.”

Een metersgroot diorama toont hoe de waterlinie precies werkt. Na een druk op de knop lopen weilanden onder water. Kreuger: „Soldaten konden niet meer zien waar ze liepen en zwaar materieel raakte hopeloos vast te zitten. Een heel effectief verdedigingsmiddel.”

De familie Krayenhoff, waarvan de leden hun voorvader nog steeds hoog hebben, leende het museum diverse memorabilia van haar voorvader. Zoals pistolen, een bril, maar ook een onderzoeksset die hij als arts gebruikte en apparatuur voor zijn landmetingen. Het bijzonderst is wel de Militaire Willemsorde, die Krayenhoff kreeg uitgereikt door koning Willem I. De vorst verhief de generaal ook in de adelstand. Zijn nazaten hebben daaraan nog steeds de titel van baron te danken.

Of het aan de waterlinie te danken is dat Nederland een aantal keren de dans ontsprong tijdens oorlogen tussen buurlanden, zal altijd een onbeantwoorde vraag blijven. Toch, zegt Kreuger, zijn er bronnen die beweren dat de Duitsers het vanwege de waterlinie in 1914 niet aandurfden om Nederland binnen te vallen. Voor een Nederlands succes waarbij het onder water zetten van land een belangrijke rol speelde, moet worden teruggegaan naar 1574. In dat jaar, midden in de Tachtigjarige Oorlog, zetten de Hollanders de omgeving van Leiden onder water. Spaanse troepen bliezen daarop de aftocht. Een jaar later werd het kunstje bij Woerden herhaald, waarop de Spanjolen zich opnieuw terugtrokken.