Vanuit zijn vorstelijk slot te Wittenberg had hij zich als beschermer van Maarten Luther opgesteld. Zo kennen we deze sympathieke vorst als een autoriteit die de Reformatie van de kerk overeind heeft gehouden. En toch… hij bleef bijna heel zijn leven rooms-katholiek. Al betekende dat niet dat hij sterke vriendschappelijke banden met de paus onderhield. Maar wat was het geheim van zijn houding tegenover Luther?

Frederik werd geboren op 17 januari 1463 op Slot Hartenfels in de stad Torgau aan de Elbe. Hij was de eerste zoon in het huwelijk van keurvorst Ernst van Saksen en Elisabeth van Beieren. Frederik was voorbestemd om ooit een gebied te regeren dat in het Duitse rijk een steeds belangrijkere positie ging innemen: Saksen. Maar welk Saksen? Ooit was het laatmiddeleeuwse Saksen een groot gebied dat geregeerd werd door vorsten uit het Huis Wettin. Maar er gebeurde iets wat tamelijk onverwacht was: de hoge heren in het gebied Thüringen (dat ook onder Saksen viel) hadden er wel een oorlog voor over om los te komen uit de macht van de Saksische heersers. Dat vormde de aanleiding om plannen te realiseren om het grote Saksen op te delen en daarbij Thüringen ook te verdelen. Een slimme zet.

Grenzen

Voor ons als Nederlanders is het niet zo gemakkelijk de kaart van het oosten van Duitsland te ontwarren. De kronkellijnen van de grenzen tussen de verschillende deelgebieden maken het er niet eenvoudiger op. We doen er mijns inziens dan ook goed aan de twee Saksische regio’s te herkennen aan de hand van hun grootste steden. Die opdeling vond plaats toen Frederiks vader Ernst –initiatiefnemer– met zijn broer Albrecht III in 1485 te Leipzig overeenkwam ‘hun’ Saksen te verdelen. Men deed dit om een mogelijke familietwist niet te laten escaleren tot een echte oorlog.

Zo ontstonden Saksen-Wittenberg met 70 steden (inclusief een groot deel van Thüringen) en Saksen-Leipzig met 56 steden, waaronder Meißen en Dresden. De keurvorstelijke waardigheid –met allerlei voorrechten– bleef bij Saksen-Wittenberg. Een jaar na deze deling volgde Frederik zijn overleden vader op, waarna hij de regeringstaken deelde met zijn broer Johann. Op dat moment was het andere deel van Saksen een regio waar de regering erop stond dat men rooms-katholiek bleef – zoals de universiteit van Leipzig dat ook deed en een stevige bijdrage leverde aan de tegenwerking van de Reformatie. Pas in 1539 ging de stad Leipzig over tot de Reformatie. Dit na een pinksterpreek van Luther in de Thomaskirche.

Glans

Als jonge keurvorst moet Frederik al goed doordrongen zijn geweest van de plaats die hij in de hoogste kringen van Duitsland innam. Om daaraan nog meer glans te geven maakte hij verschillende plannen die hij met succes wist uit te voeren. Dat betrof de volgende zaken:

a. Frederik hield in 1493, samen met een groot aantal Duitse edelen, een pelgrimstocht naar Palestina, waarbij hij in Jeruzalem tot ridder in de Orde van het Heilig Graf (daterend van 1114) werd geslagen. Zijn grote voorliefde voor relikwieën kwam toen aan het licht; zijn collectie werd sterk uitgebreid. Het totale aantal relikwieën van Frederik bedroeg meer dan 19.000, die een aflaatwaarde van 2 miljoen jaren (!) vertegenwoordigden.

b. Frederik stelde in zijn eigen vorstendom Lucas Cranach aan als hofschilder. De schilder bleef daarnaast ook zijn andere taken uitvoeren. Hij was naast apotheker op gezette tijden ook burgemeester van Wittenberg.

c. In 1502 realiseerde Frederik het plan om als tegenhanger van Leipzig in Wittenberg een universiteit op te richten. Die kreeg de Griekse naam Leucorea, wat betekent: witte berg. Luther werd daar enkele jaren daarna hoogleraar, wat ertoe leidde dat de academie na 1510/1512 hét centrum werd van Bijbelonderzoek onder leiding van Luther. Hij promoveerde in 1512 tot doctor in de theologie. Daarmee kreeg de latere Reformatie in Wittenberg haar eerste wetenschappelijke centrum.

d. Frederik bouwde een vorstelijk slot in de nabijheid van Wittenberg en liet ook een fraaie Slotkerk bouwen, waarin hij ruimte bood aan kunstenaars om hun werk te presenteren.

Frederik was wars van oorlog en wist zijn gebied vrij te houden van oorlogsgeweld

e. Frederik was wars van oorlog en wist in zijn regeringsperiode zijn gebied vrij te houden van oorlogsgeweld. Keur-Saksen werd daardoor een aantrekkelijk gebied waar handel en land- en bergbouw tot bloei kwamen. Ook de wetenschap ontwikkelde zich sterk en de academie trok veel studenten uit de omringende landen.

f. In 1519 was keurvorst Frederik nauw betrokken bij de verkiezing van de nieuwe keizer Karel V. Hij was trouwens zelf ook kandidaat (van paus Leo X) voor de opvolging van keizer Maximiliaan, maar dit liet hij aan zich voorbijgaan. Toch wilde hij niet bij voorbaat partij kiezen tussen koning Frans I van Frankrijk en Karel de Habsburger, die al koning van Spanje (inclusief de koloniën) was en heer van de Bourgondische Nederlanden. Hij trad bemiddelend op en gaf uiteindelijk wel de doorslag toen in de zomer van 1519 te Frankfurt am Main Karel als overwinnaar uit de strijd tevoorschijn kwam. De opstelling van Frederik tijdens deze belangrijke verkiezing werd door velen beschouwd als bijzonder wijs, waardoor de keurvorst werd bestempeld als de Wijze.

Al met al heeft Frederik er veel aan bijgedragen dat het zelfbewustzijn van Saksen –dat in de ogen van veel Europeanen een achtergebleven gebied was– enorm werd versterkt.

Sympathie

Waarom waardeerde Frederik III de vernieuwende theoloog Luther? Het was niet direct vanwege zijn theologie, daar had de vorst te weinig inzicht in. Zijn sympathie voor Luther was intussen wel zo groot dat de keurvorst de kosten van Luthers academische promotie in 1512 voor zijn rekening nam, waardoor Luther zonder schulden zijn academische carrière kon voortzetten. Later heeft de theologisch geschoolde secretaris van de keurvorst Georg Spalatinus, die sterk bevriend raakte met Luther, voor de in Wittenberg gestarte Reformatie een gunstige koers van het hof weten te bepleiten.

Luther kon zijn reformatiewerk onder de bescherming van Frederik de Wijze rustig voortzetten

Wanneer we Frederik hier goed willen peilen is het vooral zaak om de kerkpolitiek van de pausen na te gaan. Het streven van Rome was erop gericht de pauselijke macht in Europa –ook en vooral in staatkundig opzicht– volop te laten gelden, soms met militaire steun van de ingehuurde Zwitsers. De geestelijke aspecten van het optreden van de pausen raakten geheel op de achtergrond. Pas met de Nederlandse paus Adriaan VI kwam daar een kortstondige verbetering in. Het pauselijke streven om de voornaamste Wittenberger hoogleraar buiten Saksen veroordeeld te krijgen, stuitte Frederik zo tegen de borst dat hij er niet over piekerde om ‘zijn’ Luther naar Rome te laten gaan. Tegelijk werd een verbod ingesteld voor de pauselijke bedelarij via de aflaathandel in Keur-Saksen – al stak daar ook achter dat de enorme collectie aan keurvorstelijke relikwieën geen schade mocht oplopen.

Na de bekendmaking van Luthers 95 stellingen verklaarde Rome hem pas een jaar later tot ketter, maar de keurvorst liet weten dit oordeel niet te erkennen en er dus geen gevolgen aan te verbinden. Ook de pauselijke banvonnissen werden in Wittenberg slechts voor kennisgeving aangenomen. Luther kon zijn reformatiewerk onder de bescherming van Frederik de Wijze rustig voortzetten.

Bedelaar

In de zomer van 1518 schreef Luther zijn eerste (bewaarde) brief aan Frederik III. Daarin herinnerde hij de vorst eraan dat hij hem een toezegging had gedaan voor een nieuwe monnikspij. Luther voelde zich een „arme bedelaar” die nu graag het nieuwe kleed wilde aanschaffen. Luther droeg in 1519 zijn Bijbelcommentaar over de Psalmen op aan Frederik III, die hij betitelde als een schutspatroon van het werk dat aan de academie van Wittenberg plaatsvond. Ook werden eind 1519 de preken van Luther in verband met Kerst aan de keurvorst opgedragen.

De vorst reageerde daarop met de uitdrukkelijke wens dat Luther gerechtvaardigd zou worden van alles wat in de banbul van de paus (1520) was vermeld. Deze wens riep bij Luther grote dankbaarheid op voor de steun die hij daarmee ongevraagd had ontvangen in zijn strijd met de pauselijke macht.

De keurvorstelijke bescherming van Luther werd een publieke zaak toen de hervormer zich voor de keizer moest verantwoorden op de Rijksdag van Worms, voorjaar 1521. Luther kreeg van de keizer een vrijgeleide (voor de heen- en terugreis), maar de werkelijke bescherming ging uit van de door Frederik ingezette militaire begeleiders.

Ergernis

In een vrij recente studie (2008) wordt melding gemaakt van een heel persoonlijke reden van Frederik III om zich tegen de pausen te keren: hem werd door Rome tot twee keer toe geweigerd het door hem gewenste huwelijk goed te keuren met de zeventien jaar jongere Margarethe, dochter van keizer Maximiliaan. De ergernis van de keurvorst moet groot geweest zijn. Frederik bleef zijn verdere leven ongehuwd.

Tegen het einde van zijn leven neigde Frederik steeds meer naar het protestantisme

Tegen het einde van zijn leven neigde Frederik steeds meer naar het protestantisme. Het was immers door zijn bescherming overheersend geworden in Wittenberg en in heel zijn keurvorstendom. Kort voor zijn sterven ontving Frederik de eucharistie in de twee gedaanten van brood en wijn. Daarmee was voor zijn omgeving duidelijk welke keus hij in de godsdienst had gemaakt.

Begin 1525 werd Frederik ernstig ziek. Hij trok hij zich terug uit de drukke residentiestad Torgau op zijn nabijgelegen favoriete Slot Lochau (nu: Annaburg), waar hij op 5 mei van dat jaar overleed. De grote keurvorst werd begraven in de Slotkerk van Wittenberg. Zijn jongere broer Johann de Standvastige volgde hem op. Diens politiek werd een kopie van die van Frederik III. Goed voor Luthers levenswerk.