Tomaten, andijvie, appel, kool, uien. Op grote schaal leverde een Amersfoortse groothandelaar groenten aan Kamp Amersfoort en Duitse legeronderdelen. Tientallen rekeningen in zijn naoorlogse strafdossier bewijzen dat de man voluit zaken deed met de Duitsers. „Over de jaren 1942-1944 bedroeg de omzet van zijn handel 196.000 gulden. Omgerekend naar nu is dat ruim anderhalf miljoen euro”, becijferden Richard Hoving en Wichard Maassen. De groothandelaar gebruikte de plaatselijke synagoge als opslagplaats voor aardappels en appels.

Aan de hand van veel niet eerder gepubliceerde verklaringen, dagboekfragmenten en interviews met de laatste ooggetuigen beschrijven Hoving en Maassen het wel en wee van Amersfoort tijdens de Tweede Wereldoorlog. De relatie tussen de stad en Kamp Amersfoort is een van de thema’s waarop zij nieuw licht werpen.

„Het algemene beeld is dat Amersfoort niks met het kamp te maken had. Het kamp was van de Duitsers en dat was slecht. Maar er waren wel degelijk lijntjes”, zegt Hoving. „Er was handel, er werkten Amersfoorters in het kamp, al dan niet gedwongen, en inwoners schreven in dagboeken over de verplaatsingen van gevangenen door de stad.”

In Kamp Amersfoort, een voormalig barakkenkamp van het Nederlandse leger op de grens met de gemeente Leusden, zaten tussen 1941 en 1945 47.000 gevangenen opge­sloten. Velen verrichtten er dwangarbeid. In en rond het kamp zijn 662 personen direct of indirect (door verwaarlozing of mishandeling) vermoord, van wie 388 door executie.

Transporten

Een groot­handelaar in rookartikelen die actief was in het verzet was na de oorlog stellig. „De Amersfoorters hebben het volop geweten, ze wisten wat er loos was. Maar ze vinden het misschien moeilijk om toe te geven dat ze niet zo flink zijn geweest, dat ze te weinig gedaan hebben voor het kamp.”

Een politieagent en verzetsman die soms in Kamp Amersfoort kwam en ook transporten van groepen gevangenen begeleidde, was er eveneens van overtuigd dat iedere Amersfoorter wist van het kamp. In zijn oorlogsherinneringen schreef hij: „Hoe vaak had je niet transporten van gevangenen, hetzij voor de Arbeitseinsatz, hetzij voor andere concentratiekampen, tucht­huizen, gevangenissen. Grote lange groepen die onder begeleiding van Duitsers vanaf het kamp naar het station in marstempo moesten lopen. Zo mager als ze waren, ieder met zijn eigen bagage, toch wel een afstand van vier of vijf kilometer.”

Op zijn beurt meende een politieman die tijdens de oorlog een paar keer in het kamp was geweest, dat niet veel Amersfoorters echt in de gaten hadden wat er in het kamp gebeurde. „Of misschien wilden ze het ook niet weten. Iedereen had genoeg zorgen, en de mensen waren doodsbang. Hoe minder je zei en hoe minder je hoorde, hoe gelukkiger je was.” Voor velen ging het leven in de stad blijkbaar ‘gewoon’ door.

Daarentegen waren er, zo ontdekten Hoving en Maassen, ook Amersfoorters die bij transporten van gevangenen op weg naar het station de mannen brood, fruit, sigaretten en geld toestopten. „Ook wisten ze gevangenen vrij te krijgen door hun een jas of pet toe te spelen, zodat ze eenmaal op het station in de menigte andere reizigers op konden gaan. Met hulp van lokale leveranciers stelde een Amersfoortse voedselpakketjes samen die ze eigenhandig of via bevriende spoorwegbeambten op het station aan gevangenen uitdeelde.”

Speelgoedwagentjes

Diverse gevangenen werkten voor Amersfoortse bedrijven. Onduidelijk voor de journalisten is of het initiatief daartoe uitging van de kampleiding of van de bedrijven, die daaraan verdiend zouden hebben. Zo marcheerden dagelijks 20 tot 25 gevangenen van het kamp naar een fabriek waar hoogspanningsapparatuur werd gemaakt.

Ook bij een houthandel werden gevangenen uit Kamp Amersfoort tewerkgesteld. Het bedrijf betaalde maar een enkele keer het uurloon dat daarvoor stond. Een gevangene vergeleek de houthandel in een naoorlogse dankbrief met een „vacantieoord” waar volop eten en drinken was, heel anders dan in het kamp. Het bedrijf richtte ook binnen Kamp Amersfoort een werkplaats in. Gevangenen verwerkten er hout tot generatorblokjes en speelgoedwagentjes. De grootste afnemer van het speelgoed was Vroom & Dreesmann, aldus Hoving en Maassen. „Het centraal inkoopbureau van het warenhuis kocht 45.400 wagentjes voor één gulden per stuk van de kampleiding en verdeelde deze over de filialen in het land.”

Garnizoensstad

Amersfoort is voor de geschiedschrijving van de Tweede Wereldoorlog een bijzondere stad, stelt Hoving. „Niet alleen door Kamp Amersfoort. Amersfoort was een garnizoensstad, in de kazernes werden massaal Duitse soldaten gelegerd. Die vermaakten zich ook in de bioscoop en bij het zwembad. Menig Amersfoorter kreeg te maken met inwonende Duitsers. Amersfoort was bovendien een spoorknooppunt, wat ertoe leidde dat er stevig door de geallieerden werd gebombardeerd.”

Meer dan zeventig Amersfoorters vonden de dood omdat ze zich bezighielden met verzetsactiviteiten – deels in Duitse kampen of door executie. Een opvallende verzetsman was een gedeserteerde SS’er die trouwde met een Amersfoorts meisje en het leven liet bij een geruchtmakende en mislukte overval op een distributiekantoor. Hoving: „Een broeinest van verzet was Amersfoort niet, maar er werd wel volop verzet gepleegd. Zoals het drukken en verspreiden van illegale bladen, het vervalsen van papieren en het bieden van hulp aan ondergedoken Joden, weigeraars van tewerkstelling in Duitsland, neergeschoten geallieerde piloten of gezochte verzetsstrijders.”

Schietbaan

Het gewapende verzet was in Amersfoort beperkt. Rond de gereformeerde Westerkerk in het Soesterkwartier ontstond een goed georganiseerde verzetsgroep. Leden van deze groep pleegden onder meer een geslaagde aanslag op een foute politieagent die dood en verderf zaaide onder Joden en onderduikers.

De verzetsgroep had een eigen knokploeg, die schietoefeningen hield in de kelder onder evangelisatiegebouw Irene naast de kerk. „Daar werd een loopgraaf van ongeveer vijftien meter gegraven”, vermelden Hoving en Maassen. „Om het geluid zo veel mogelijk te dempen, maakte men van de vloer waaronder de schietbaan lag een dubbele zoldering, opgevuld met zand.”

Maassen: „Het geloof was de drijfveer voor deze verzetsgroep. De predikant van de Westerkerk had in zijn preken en catechisatielessen het nazisme ontmaskerd als een antichristelijke ideologie. Een aantal gemeenteleden ging over tot praktisch handelen.”

Amersfoort en de oorlog. Stemmen uit een bezette stad, Richard Hoving en Wichard Maassen, uitg. Spitwerk; 384 blz.; € 29,50