„Wanneer ik naar deze gletsjers kijk, dan vrees ik voor de levens van mijn kinderen.” Saúl Lliuya (45) wijst naar de in donkere wolken gehulde bergtoppen van de 6000 meter hoge gletsjers Palcaraju en Pucaranra, in de Peruaanse Cordillera Blancabergketen. De boer staat aan de oever van een felblauw gletsjermeer, gevoed door het smeltwater van de beide gletsjers. Dan verstoort een luid gekraak de stilte van de natuur, als om Lliuya’s woorden kracht bij te zetten. Een lawine van ijs en sneeuw stuift naar beneden, om honderden meters lager tot stilstand te komen.

Lliuya’s angst is gegrond. Vanaf het meer, op 4500 meter hoogte, voert een vallei tussen de twee bergen naar zijn stad Huaraz, zo’n 1500 meter naar beneden. In 1941 werd Huaraz getroffen door een vloedgolf van smeltwater, modder en stenen, nadat een gevallen massa gletsjerijs het Palcacochameer deed overstromen. Naar schatting 4000 tot 5000 inwoners kwamen om in de moddermassa.

Nieuwe vloedgolf zou de stad met twee keer zoveel water als in 1941 kunnen overstromen

Sinds die ramp is de kans op een nieuwe overstroming alleen maar toegenomen. Door smeltende gletsjers is het meer sinds de jaren 70 met maar liefst 34 keer het volume toegenomen. Tot 17 miljoen kubieke meter water, blijkt uit metingen van de Nationale Autoriteit voor Water (ANA) in Peru. Dat is bijna het dubbele van 1941, toen het afgebroken gletsjerijs de volledige inhoud van het meer meevoerde naar Huaraz en het meer als een lege badkuip achterliet.

Een nieuwe vloedgolf zou de stad met inmiddels 145.000 inwoners dus ook met twee keer zoveel water kunnen overstromen en zodoende een nog grotere ravage aanrichten, zeggen onderzoekers. Lliuya’s huis bevindt zich precies in het gebied met het meeste overstromingsrisico, hetzelfde areaal dat in 1941 met modder werd bedolven.

Ook het risico op vallend ijs is toegenomen: de dooi van permafrost onder de ijslaag maakt de bergen nog gevoeliger voor breuken. Daarmee is het Palcacochameer een tikkende tijdbom voor Huaraz.

Klimaatzaak

Boer Liuya, tevens berggids voor toeristen in de Cordillera Blanca, besloot actie te ondernemen in een poging het onheil af te wenden. Hij stapte naar de rechter en begon wat de meest geruchtmakende klimaatzaak van deze tijd zou worden. Want de aarde warmt niet zomaar op, zegt Lliuya. „De mens is daar de oorzaak van.” In 2015 klaagde hij een van de grootste vervuilers ter wereld aan: het Duitse energiebedrijf RWE. Dat bedrijf is met zijn vele steenkool- en bruinkoolmijnen goed voor 0,47 procent van de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen, volgens berekeningen van The Carbon Majors Database. Dat maakt het tot een van de vijftig grootste vervuilers ter wereld.

Daarmee is RWE ook aansprakelijk voor 0,47 procent van de kosten om Huaraz te beschermen tegen een nieuwe overstroming, zeggen Lliuya en zijn advocaat Roda Verheyen van de Duitse milieuorganisatie GermanWatch, die de boer bijstaat in de zaak. Dat is dan ook de eis: wint Lliuya, dan moet RWE meebetalen aan de kosten voor een dam en andere beschermingsmaatregelen. Een bedrag van omgerekend 15.000 tot 20.000 euro.

Dat RWE op duizenden kilometers afstand van zijn huis in Huaraz is gevestigd, doet volgens Lliuya niet af aan de verantwoordelijkheid van het bedrijf voor de schade in Peru die veroorzaakt wordt door klimaatverandering. Integendeel, „de landen die het minste bijdragen aan klimaatverandering, zoals Peru, ondervinden daar het meeste last van. De grootste vervuilers moeten hun verantwoordelijkheid daarvoor nemen.”

Sinds de industriële revolutie heeft Duitsland alleen al meer uitgestoten dan alle Zuid-Amerikaanse landen bij elkaar. Bovendien zijn de negentig grootste uitstoters ter wereld –waaronder RWE– samen verantwoordelijk voor zo’n 50 procent van de opwarming van de aarde sinds 1880, blijkt uit een wetenschappelijk onderzoek uit 2017. Kleine boeren als Lliuya worden onevenredig hard geraakt door de schadelijke gevolgen van klimaatverandering. Zo leiden de smeltende gletsjers niet alleen tot overstromingsrisico’s, maar ook tot toenemende droogte, vertelt Lliuya.

Nieuws in beeld

Het Palcacochameer en de buizen die het waterniveau reguleren. beeld Ynske Boersma

Saúl Lliuya. beeld Ynske Boersma

Een voorbeeld: de gletsjers in de Cordillera Blanca functioneren als natuurlijke waterreservoirs, die in de droge periode van het jaar de rivieren en beekjes benedenstrooms voeden met smeltwater. „Maar met het verdwijnen van de gletsjers komt er steeds minder water naar beneden, waardoor de weidegronden opdrogen,” vertelt Lliuya, die maïs en aardappelen verbouwt op zijn boerderij net buiten de stad. „De hogere temperaturen zorgen ook voor steeds meer plagen. Als boeren maken we ons zorgen over onze toekomstige voedselzekerheid. Tegelijkertijd voelen we ons machteloos.”

Energiecentrale

Het idee om een Duitse energiegigant aansprakelijk te stellen voor de klimaatschade geleden door Lliuya in Huaraz komt niet van de Peruaanse boer zelf, maar van Duitse NGO GermanWatch en advocaat Roda Verheyen, gespecialiseerd in klimaatrecht. In 2014 vroegen zij Lliuya om samen met hen RWE aan te klagen.

Het is de eerste zaak waarbij een mega-uitstoter in het Westen wordt aangeklaagd door een slachtoffer van klimaatverandering uit een ontwikkelingsland, vertelt Mascha Klein, juridisch medewerker van GermanWatch. De keuze voor RWE lag voor de hand: „Het bedrijf is de grootste uitstoter in Duitsland, met een van de meest vervuilende energiecentrales van Europa. RWE brengt niet alleen schade toe aan het klimaat, maar ook aan het milieu. En tot nu toe is het bedrijf nooit aansprakelijk gesteld voor de gevolgen van zijn verdienmodel. Ook in het Westen zijn er individuen die zwaar lijden onder de consequenties van de klimaatcrisis.”

Als wettelijke grond voor de claim doet de zaak een beroep op het Duitse burgerrecht op eigendom. „De claim is basaal. RWE pleegt inbreuk op het eigendomsrecht van LLiuya door zijn huis in gevaar te brengen. Ons argument is dat de uitstoot van het Duitse bedrijf klimaatopwarming veroorzaakt, wat leidt tot het smelten van de gletsjers en daarmee tot het overstromingsrisico dat Lliuya’s huis bedreigt. Het voordeel van deze redenering is dat de zaak navolgbaar is in andere landen, waar vergelijkbare bepalingen in de wet staan.”

Nieuws in beeld

Zicht op Huaraz. beeld Ynske Boersma

Saúl Lliuya tussen de gewassen op zijn akker. beeld Ynske Boersma

Het huis van Saúl Lliuya in Huaraz, in het risicogebied. beeld Ynske Boersma

De beken met smeltwater van de gletsjers die de omgeving van het huis van Saúl Lliuya bedreigen. beeld Ynske Boersma

Kortom: de vervuiler betaalt. Na een moeizaam begin –de claim werd in 2016 in eerste instantie door de rechtbank afgewezen– werd Lliuya’s zaak in 2017 aangenomen door het regionale hooggerechtshof in het Duitse Hamm. In 2022 stuurde het hof een team van klimaatspecialisten en rechters naar Huaraz om de overstromingsrisico’s voor Lliuya’s huis te onderzoeken.

Na tien jaar juridische strijd nadert de zaak nu zijn ontknoping. Op 17 en 19 maart vond een beslissende hoorzitting plaats in Hamm, waar het hogere gerechtshof van de deelstaat Noord- Rijnland-Westfalen is gevestigd. Tijdens die hoorzitting zochten de rechters een antwoord op de vraag of Lliuya’s huis en zijn familie een reëel gevaar op overstroming lopen. Pas als die vraag bevestigend wordt beantwoord, buigen ze zich over de beslissende vraag: wat is het aandeel van RWE in die klimaatschade?

Bewust

RWE wijst de claim resoluut af; het bedrijf stelt dat individuele uitstoters niet aansprakelijk gesteld kunnen worden voor wereldwijde processen als klimaatverandering. Daarbij zou het bedrijf zich altijd aan de wettelijke normen voor het uitstoten van broeikasgassen gehouden hebben, zegt een woordvoerder tegen persbureau AP.

Klein van GermanWatch weerlegt dat argument: „Dat RWE een vergunning heeft om te vervuilen, ontheft ze niet van aansprakelijkheid voor de schade die ze aanrichten”, meent ze. „Daarbij speelt de vraag wat eerlijk is in deze zaak. Je kunt stellen dat Duitsland heeft geprofiteerd van de energie die RWE produceert. Maar dat geldt zeker niet voor de Peruanen.”

Op 28 mei doet het hof uitspraak over de zaak. De vraag is hoe groot het gerechtshof het risico acht. De klimaatexpert van de rechtbank schatte het risico op een overstroming in de komende dertig jaar tijdens de hoorzitting tussen de 1 en 3 procent. Zowel GermanWatch als een lokale expert van de Peruaanse overheid meent dat de Duitse expert twee zaken over het hoofd ziet: de rol van klimaatopwarming en de kans op vallende rotsblokken als gevolg van de dooi van permafrost. Niettemin is 1 procent kans op een overstroming nog steeds hoog genoeg om als een relevant risico te worden geclassificeerd, benadrukt Klein.

Mocht Lliuya winnen, dan schept hij een precedent voor talloze andere rechtszaken voor klimaatschade tegen vervuilende bedrijven. „Deze zaak gaat natuurlijk niet alleen om RWE, maar om alle grote uitstoters en het nemen van verantwoordelijkheid voor hun bijdrage aan de klimaatcrisis”, zegt Klein in een telefonisch interview. „Wanneer bedrijven die investeren in fossiele brandstoffen opdraaien voor de werkelijke kosten van de schade die ze aanrichten, komt de winstgevendheid van hun verdienmodellen onder druk te staan. Ze zullen zich moeten afvragen: kunnen we het ons veroorloven om de planeet te blijven vernietigen?”

Ook Lliuya gaat het om het grote plaatje. „Als we de zaak winnen, dan zal dat op korte termijn weinig veranderen. Maar we hopen dat het zal helpen bedrijven bewust te maken van de schade die ze aanrichten. En dat deze zaak andere zaken op gang brengt. Dat alles helpt om druk te zetten op bedrijven om duurzamer te worden. Ik denk niet dat we de gletsjers kunnen redden; daarvoor is het te laat. Maar we hebben in ieder geval iets geprobeerd. Dat is beter dan niets.”