De cijfers liegen er niet om. Ruim 4000 zelfmelders, daders die door een rechter zijn veroordeeld, maar niet direct de gevangenis ingaan, ontlopen vooralsnog hun straf door een nijpend tekort aan cellen, berekende EenVandaag begin februari. Dat is vier keer zo veel als een jaar geleden. Eind vorig jaar maakte het kabinet bekend zelfmelders niet meer op te roepen voor een gevangenisstraf.

Impopulaire noodmaatregelen

Met een bezettingsgraad in gevangenissen van 99,5 procent ziet het kabinet zich nu gedwongen nog zo’n impopulaire noodmaatregel te nemen. Eind vorige week keurde de ministerraad het plan goed om sommige gedetineerden twee weken eerder vrij te laten. „Een hele pijnlijke keuze”, aldus staatssecretaris Ingrid Coenradie. Maar een andere optie heeft ze naar eigen zeggen niet. „Het is code zwart”, schreef ze vrijdag in een Kamerbrief.

Zedendelinquenten en gedetineerden die voor ernstige geweldsmisdrijven zijn veroordeeld, komen niet in aanmerking voor vervroegde vrijlating.

Enkelband

Coenradies eigen partij, de PVV, maar ook de VVD zijn zeer kritisch over het eerder laten gaan van gevangenen. Ook zijn die partijen tegen een voorstel van D66 dat wellicht voor enige ontlasting kan zorgen. De liberale partij wil het aantal mensen dat in voorarrest zit verminderen door ze een enkelband om te doen. Zo kan er volgens die partij meer plek worden gecreëerd voor veroordeelde criminelen. Vooralsnog steunt van de coalitiepartijen alleen NSC dat voorstel.

Het is maar de vraag of er naast de noodmaatregelen, waaronder het bouwen van twee noodlocaties, ook structurele oplossingen komen voor het capaciteitsprobleem in de gevangenisketen. Coenradie riep de afgelopen weken op tot een investering van „honderden miljoenen” extra om zo meer capaciteit te genereren, maar die lijkt er niet te komen, blijkt uit haar brief.

Megabezuiniging

De crisis in het gevangeniswezen, die in de loop van 2023 ontstond, is onder meer het gevolg van de almaar aanhoudende personeelstekorten bij de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI). Daar komt bij dat de capaciteit in 2013 onder Rutte II flink is afgeschaald. In dat jaar maakte toenmalig staatssecretaris Fred Teeven bekend 30 gevangenissen en tbs-klinieken te sluiten; uiteindelijk sloten er 26.

Met de megabezuinigingsoperatie beoogde het kabinet destijds zo’n 340 miljoen euro te kunnen vrijspelen. Lang leidde die ombuiging niet tot grote capaciteitsproblemen doordat het aantal gevangenen van 2011 tot en met 2021 met ruim 22 procent afnam.

Een opvallend detail is dat ook de huidige coalitie langer en zwaarder wil straffen

Inmiddels is die neerwaartse trend echter omgebogen. Sinds 2023 stijgt het aantal gedetineerden weer, mede doordat voorgaande kabinetten hebben besloten langer en zwaarder te straffen, waardoor meer mensen langer vastzitten. Zo werd onder Rutte III de strafmaat voor doodslag van 15 jaar verhoogd naar 25 jaar. Ook straffen voor ernstige gewelds- en zedenmisdrijven werden in die periode zwaarder. „Het aantal gevangenen is vaak het resultaat van beleid”, zei hoogleraar criminologie Miranda Boone daarover begin deze maand in Trouw.

Een opvallend detail is dat ook de huidige coalitie langer en zwaarder wil straffen. Zo moet onder meer de strafmaat voor ernstige gewelds- en zedendelicten omhoog. Als de capaciteit echter niet snel wordt opgeschroefd zullen dergelijke maatregelen alleen maar leiden tot nog meer tekorten.

De Kamer debatteert aankomende woensdag met Coenradie over het cellentekort.