„Op 6 maart 2020 kreeg mijn moeder lichte koorts. Ze was 82, maar sterk genoeg om nog bergwandelingen te maken, dus wij dachten aan een griepje. Na zeven dagen verslechterde haar situatie. De huisarts liet zich al die tijd niet zien en schreef ”tachipirina” (paracetamol, AH) en geduldig afwachten voor. Op de 16e daalde haar bloedsaturatie snel, maar zuurstofflessen bleken onvindbaar. Ze zeiden ons dat ze thuis moest blijven, maar dat zou langzaam stikken hebben betekend. Uiteindelijk kwam, na zeven uur wachten, een ambulance haar ophalen.

Het ziekenhuis van Bergamo was overvol, dus werd ze naar Vimercate, 40 kilometer verderop, gebracht. We begrepen toen al dat we haar niet meer zouden zien. Na zo’n honderd telefoontjes in vijf dagen stelde een dokter op afstand de diagnose en na een week kregen we bericht dat ze was overleden. Met het verzoek om haar binnen een dag op te halen. Toen ik daartegen inbracht dat er geen begrafenisonderneming beschikbaar was, kreeg ik het advies om haar dan maar in de garage of de schuur te leggen.”

Stefania Barbieri maakt deel uit van een comité van verwanten van slachtoffers van de corona-epidemie, die vijf jaar geleden haar stad Bergamo tot een verschrikking maakte. De gruwelijke beelden van rijen kisten in kerken en legerwagens die lichamen naar crematoria elders vervoerden, omdat in Bergamo geen capaciteit meer was, liggen nog vers in het geheugen. Met het eerste transport, op 18 maart, werd ook de vader van Consuelo Locati naar het crematorium van Florence gebracht.

Daarna hoorde zij niets meer, totdat zij een maand later een zak met de as van haar vader opgestuurd kreeg, vergezeld van een rekening van 5000 euro voor een luxe-uitvaart waar niemand om had gevraagd. Locati is advocate en heeft namens het comité een zaak aangespannen tegen de Italiaanse regering met het doel om de waarheid boven tafel te krijgen over de omstandigheden die Bergamo in het voorjaar van 2020 tot het Europese epicentrum van de coronapandemie maakten.

Zware longontsteking

De eerste coronabesmetting in Italië werd eind januari 2020 geconstateerd in Rome, bij een Chinees toeristenechtpaar. Daarna verkeerde het land drie weken in de illusie dat de pandemie gestopt kon worden door Chinareizigers te testen en vluchten van en naar China te stoppen. (Met als voornaamste resultaat dat de passagiers niet meer rechtstreeks naar China vlogen maar een overstap maakten in Parijs of Dubai.) Dat duurde tot 20 februari, toen bij een 38-jarige man in het ziekenhuis van Codogno, ten zuiden van Milaan, het virus werd vastgesteld. Hij overleefde, maar op 22 februari stierf in het dorp Vo, in de buurt van Padua, een man van 78 aan de gevolgen van covid. Beiden hadden niets met China van doen gehad.

Op 23 februari werd covid geconstateerd in Alzano Lombardo, even buiten Bergamo, dat samen met het nabije Nembro algauw de voornaamste infectiehaard bleek. Achteraf bezien is het duidelijk, dat het virus hier toen al weken, misschien maanden, ronddoolde. Als je vanaf Bergamo Alta, de op een heuvel gelegen, stevig ommuurde oude stad, neerkijkt op de periferie van Bergamo, kun je ook begrijpen waarom. Tot aan de horizon zie je grote en kleine bedrijfspanden, rookpluimen en een danig verontreinigde lucht.

„Bergamo is de meest industriële provincie van Italië”, zegt plaatselijk journaliste Gessica Costanzo. „Metaal, chemie, textiel, apparatuur, onderdelen, noem maar op. Vanuit Orio al Serio, de luchthaven van Bergamo, reizen ondernemers en technici het hele jaar de wereld rond, van China tot Latijns-Amerika, op zoek naar afnemers en partners. De kans dat zo ergens een besmetting wordt opgepikt, is wellicht nergens zo groot als hier.”

De voorzitter van de afdeling Bergamo van de Italiaanse artsenfederatie, Guido Marinoni, beaamt dat artsen in zijn regio al sinds november 2019 ongewoon veel gevallen van zware longontsteking constateerden. „In de regionale medische centra werd daar ook over gesproken, maar zonder het te kunnen verklaren. Zelf was ik nog op 21 februari op een congres in Rome met honderd artsen, allen zonder mondkapje. Een week later werd duidelijk dat het om covid ging en toen kreeg ik het zelf ook, maar gelukkig niet in ernstige vorm. Kort daarna moesten we machteloos toezien hoe in plaatsen als Alzano en Nembro een hele generatie, die van de zeventig- en tachtigjarigen, werd weggevaagd.”

In de provincie Bergamo, die ruim een miljoen inwoners telt, van wie 120.000 in de stad, sterven onder normale omstandigheden gemiddeld 1000 mensen per maand. In maart 2020 lag het sterftecijfer 5600 (oftewel 560 procent) hoger en in april 1060, om vervolgens geleidelijk aan terug te keren tot het niveau van voor de pandemie. Onder de doden waren meer dan dertig artsen, van wie enkelen als gepensioneerden vrijwillig weer in dienst gegaan waren. Ziekenhuizen kampten met tekorten aan mondkapjes, zuurstof en intensivecareplaatsen. Er waren 600 huisartsen, van wie 150 zelf ziek werden, die overstelpt raakten met verzoeken om hulp, waaraan niet altijd kon worden voldaan, zodat velen zonder assistentie thuis stierven.

Overlijdensberichten

Oriana Ruzzini is wethouder van Bergamo, maar ook apotheker. In maart 2020 is zij de apotheek vrijwel niet uit geweest. „Er stond altijd een rij buiten. Bij de entree en voor de toonbank was het dringen, ook van mensen met covidsymptomen. Het was moeilijk om hun uit te leggen dat ze beter thuis konden blijven en sommigen werden dan boos. Op een dag kregen we zeventien vragen om zuurstofflessen en mijn meest pijnlijke ervaring onderging ik wanneer ik die niet kon leveren.” In haar wijk zijn achttien inwoners gestorven. „Elke dag zag je mensen verdwijnen, terwijl je wist dat je ze niet meer terug zou zien.”

Maar zij heeft ook positieve herinneringen. „Onze pastoor, die scheikundige is, ging zelf desinfectiemiddelen vervaardigen. En vrijwilligers, onder meer van de parochie, brachten medicijnen en voedsel bij patiënten aan huis.” In Alzano deed de gepensioneerde telecommunicatiewerker Alfonso Gnudi dat samen met een groep oud-collega’s. „Eigenlijk moesten we binnenshuis blijven, maar we hadden voor onszelf officieel ogende identiteitsbewijzen gemaakt. De politie hield ons niet tegen, omdat toch iemand die arme mensen moest helpen.” Op het hoogtepunt van de pandemie maakte Gnudi foto’s van de overlijdensberichten op aanplakborden naast de weg. „De borden waren al snel te klein en na een paar weken stopte men er ook mee, om de bevolking niet nog meer te deprimeren.”

Het Italiaanse leger assisteert in Bergamo bij het transporteren van aan corona overleden mensen, februari 2020. beeld EPA, Andrea Fasani

Het leger in Italië assisteert bij het transporteren van aan corona overleden mensen, februari 2020. beeld EPA, Andrea Fasani

Dragers brengen doodskisten binnen in een kerk in Bergamo. beeld AFP, Piero Cruciatti

Militairen verplaatsen doodskisten naar vrachtwagens richting een begraafplaats in Bergamo. beeld EPA, Andrea Fasani

Verpleegkundigen in een ziekenhuis in Bergamo. beeld AFP, Piero Cruciatti

Een verpleegkundige videobelt met een coronapatiënt naar het thuisfront. beeld AFP, Piero Cruciatti

De grote vraag is, waarom juist in de Val Seriana, de vallei waarin Alzano en Nembro liggen, de pandemie zo heftig huishield. Er is wel een verband gelegd met de Champions Leaguewedstrijd Atalanta-Valencia, die op 19 februari in Milaan werd gespeeld. Meer dan 30.000 supporters van Atalanta, de club van Bergamo, van wie een deel ongetwijfeld al besmet was, reisden daarvoor in bussen en auto’s naar Milaan. Maar er is ook een meer structurele verklaring. De eerste brandhaarden, die van Codogno en Vo, werden meteen van de buitenwereld afgesloten om verdere verspreiding te verhinderen en dat bleek te werken. In de Val Seriana daarentegen stonden politie en militairen vier dagen klaar om de uitvalswegen te blokkeren, maar uiteindelijk gebeurde dat niet.

In Bergamo had de toenmalige burgemeester inmiddels samen met ondernemersorganisatie Confindustria en met steun van regionale politici een actie gestart onder de hashtag #Bergamononsiferma: Bergamo stopt niet. En toen de toenmalige medisch directeur van het ziekenhuis van Alzano, Giuseppe Marzulli, zijn eerstehulpafdeling sloot om meer besmettingen te vermijden, werd hij gedwongen om dat besluit per ommegaande in te trekken. Marzulli, die drie naaste medewerkers aan covid heeft verloren en zelf ook ernstig ziek is geweest, heeft dat niet kunnen verkroppen.

Stommiteit

Alles was erop gericht om te voorkomen dat er een zogeheten rode zone zou worden ingesteld. Wat mij het meest pijn doet, is dat niemand ooit heeft willen erkennen dat dat fout was”, zegt hij nu. Ook zijn collega Marinoni is van mening dat het niet sluiten van Alzano en Nembro een „stommiteit” is geweest. „Dat had nooit moeten gebeuren. Dat de industriëlen hun zaak bepleiten is hun goed recht. Maar bestuurders moeten luisteren naar deskundigen en dat waren in dit geval de medische autoriteiten.”

Kennelijk heeft de vrees voor het stilleggen van de economie het gewonnen van de angst voor de pandemie. Op 7 maart legde de landelijke regering een lockdown op aan de regio Lombardije en de dag daarop aan heel Italië. Maar toen was het voor Bergamo al te laat. Volgens microbioloog Andrea Crisanti, die de pandemie van meet af aan heeft gevolgd, hadden bij ander beleid in Bergamo minstens 2000 levens kunnen worden gespaard.

Bergamo is nu een gezellige en gastvrije stad waar de pandemie geen dagelijks onderwerp van gesprek meer is. Maar op haar monumentale begraafplaats wordt het de bezoekers nog altijd koud om het hart als die de officieuze ‘afdeling covid’ bereiken. Rij aan rij liggen hier slachtoffers uit maart en april 2020, van 22 tot 100 jaar oud, de meesten in de 70 of 80. Als was het een oorlogskerkhof, maar zoals dokter Marzulli zegt: „Het was ook een oorlog.” Voor de poort van de Chiesa di Ognissanti, de Allerheiligenkerk vanwaaruit in maart 2020 de kisten naar de legervoertuigen gingen, staat een ontroerend gedicht in marmer gegrift:

”U bent er / Ik weet zeker dat U er bent / Naast alle personen die eenzaam sterven / Eenzaam, met soms een tekening van een kleinkind / een hart, een kus, een groet / Vastgeplakt op het glas van de reanimatie / U bent er, dicht bij ieder van hen / U bent er, met hen die strijden / U bent er en ontvangt hun laatste adem / U bent er, Vriend van elke vriend die sterft / in Bergamo, in Lombardije, in ieder deel van ons gekwelde land.”

Meer overCorona