Die vraag  ”wat als” dringt zich op aan wie de geschiedenis van het moderne Midden-Oosten tot zich laat doordringen. Die geschiedenis is, zoals iedereen weet die weleens een krant openslaat, een aaneenrijging van oorlog en conflict.

Zelfs heel vroeger werd er al intens gevochten om de heerschappij van het Midden-Oosten. De machtige beschavingen van de Perzen, de Hettieten, de Egyptenaren: ze streden met hun zwaarden en strijdwagens om hetzelfde gebied waar nu de tanks en gevechtsvliegtuigen de dienst uitmaken.

Grosso modo zijn zelfs de machtspolen nauwelijks veranderd. De Perzen zijn de Iraniërs van nu, de Hettieten zijn de Turken van vandaag en de Egyptenaren hebben we überhaupt nooit onder een andere naam gekend.

Iran, Turkije en Egypte: ziedaar drie grote machtsblokken in het Midden-Oosten die al eeuwenlang om de dominantie strijden. Koert Debeuf, een Vlaamse hoogleraar internationale politiek en Midden-Oosten, beschrijft ze in zijn boek ”Wat je moet weten om het Midden-Oosten te begrijpen”, dat deze week verscheen.

Machtsfactor

Inderdaad zijn deze drie allianties eeuwenlang gezichtsbepalend geweest voor de regio – en dat zijn ze nog. Iran vertegenwoordigt vandaag de dag de sjiitische tak van de politieke islam, Turkije vertegenwoordigt de soennitische tak van de politieke islam. Alleen rond Egypte, een lid van het huis van de seculiere soennitische islam, heeft een wijziging plaatsgevonden. Die alliantie wordt niet langer vanuit Caïro geleid, maar vanuit Riyad in Saudi-Arabië. Als machtsfactor stelt Egypte op het moment niet meer zo veel voor als vroeger.

Het feit dat met name de Europeanen zich in de achterliggende eeuwen diepgaand met het Midden-Oosten bemoeiden, maakte de conflicten nog dieper

Het is jammer dat Debeuf die analyse van drie allianties, die hij zo overtuigend beschrijft, niet tot het laatst toe volhoudt. Tegen het eind van het boek ruilt hij ze in tegen twéé allianties: die van Saudi-Arabië (waar ook Egypte bij hoort) en die van Iran samen met Turkije. Maar dat doet geen recht aan de fronten waarop Iran en Turkije lijnrecht tegenover elkaar staan, zoals onder het Syrië van Assad en in het noorden van Irak.

Bovendien is de politieke islam zoals Turkije die voorstaat fundamenteel van een andere orde dan de grimmige revolutie die sinds 1979 Iran kenmerkt. Maar het belangrijkste is dat het hier totaal verschillende volken betreft. Perzen zijn geen Turken, en Arabieren zijn geen van beide. Nu niet, en duizend jaar geleden evenmin.

Sykes-Picot

Deze diepe scheidslijnen laten zien dat de regio ook zonder buitenlandse inmenging al genoeg had aan zichzelf. Maar het feit dat met name de Europeanen zich in de achterliggende eeuwen diepgaand met het Midden-Oosten bemoeiden, maakte de conflicten nog dieper. Juist de introductie van het Europese idee van nationalisme bracht het probleem van sektarisme aan de oppervlakte.

Sowieso hebben de koloniale grenzen veel onheil gebracht, vooral door het beruchte Sykes-Picotakkoord. Dat akkoord, gesloten in 1916, verdeelde het Midden-Oosten na de Eerste Wereldoorlog onder de Britten en de Fransen. Die trokken gewoon een paar kaarsrechte lijnen op de kaart en klaar. Die lijnen vormen nog steeds de huidige grenzen van verschillende landen, zoals Syrië en Irak.

Nog erger was dat de Britten daarmee een belofte braken aan de Arabieren. Ze hadden de Arabieren in de Eerste Wereldoorlog nodig om in opstand te komen tegen de Ottomanen, en die deden dat toen ze een eigen Arabische staat in het vooruitzicht kregen gesteld.

Dat had in theorie een staat kunnen worden van Jemen tot Syrië, de hele Arabische wereld omspannend, maar door het bedrog van Sykes-Picot eindigden de Arabieren met een serie vazalstaten die het voorgespiegelde ideaal van een verenigd Arabisch koninkrijk niet eens benaderen.

Joods tehuis

Daar komt nog bij dat de Britten een heel belangrijk deel van dit gebied, namelijk Palestina, aan twéé partners beloofden. Eén keer aan de Arabieren, en één keer aan de snel groeiende zionistische beweging voor een nieuw Joods tehuis. Dat Joods tehuis kwam er in 1948 met de oprichting van de moderne staat Israël. Alleen al het bestaan van Israël is voor de Arabische wereld niet te verteren, nog los van de diverse nederlagen die de Arabieren in de decennia daarna te verstouwen kregen.

Het is jammer dat Debeuf weinig aandacht heeft voor de diepgewortelde religieuze aspecten rond de positie van Israël

Het is jammer dat Debeuf weinig aandacht heeft voor de diepgewortelde religieuze aspecten rond de positie van Israël, en al helemaal niet voor de mogelijkheid dat al die strijd misschien ook een geestelijk aspect kent. Dat is wellicht ook te veel gevraagd; als liberaal is Debeuf niet iemand van wie je mag verwachten dat hij hier uitgebreid bij stilstaat. En toch zou een religieuze bril helpen om het Midden-Oosten op een nog dieper niveau te begrijpen.

Een ander hiaat is dat Debeuf de meeste Golfstaten vrijwel onbesproken laat. De Verenigde Arabische Emiraten, een klein land met een enorme invloed in de wijde regio, komen er erg bekaaid vanaf. Andere Golfstaten als Oman, Bahrein en Qatar worden hooguit een keer genoemd in een opsomming, hoewel met name Qatar een belangrijke rol speelt in allerlei actuele ontwikkelingen. Zelfs Jemen, dat door de zich almaar uitbreidende conflicten rond de Houthi’s een hoofdpijndossier geworden is in de regio, moet het doen met een enkele bladzijde. De zevenmijlslaarzen waarmee Debeuf door het Midden-Oosten wandelt, nemen soms wel erg grote stappen.

Europese Unie

Daarentegen krijgt Egypte buitenproportioneel veel aandacht, wat te verklaren is doordat Debeuf daar zelf vijf jaar heeft gewoond: tussen 2011 en 2016 werkte hij onder meer als gezant van de liberale fractie van het Europees Parlement in Caïro. Die achtergrond is zichtbaar in het boek. Debeuf spreekt geregeld vol lof over de Europese Unie als concept.

Je zou haast willen dat hij daar nog wat verder in ging. Zou het mogelijk zijn dat landen in het Midden-Oosten zich na al het geweld gaan verenigen zoals Europa zich na twee gruwelijke wereldoorlogen verenigd heeft?

Maar Debeuf waagt zich niet aan dergelijke grootse vergezichten en dat is misschien ook wel verstandig. In een overzichtswerk van beperkte omvang moet je als schrijver toch al rigoureuze keuzes maken. En het moet gezegd: meestal pakken die keuzes prima uit.

Wie ”Wat je moet weten om het Midden-Oosten te begrijpen” leest, krijgt in twaalf compacte hoofdstukken een redelijk compleet overzicht van het moderne Midden-Oosten. Dat overzicht zal niet alleen helpen om het nieuws uit het Midden-Oosten beter te begrijpen, maar ook om meer begrip te creëren voor de mensen uit deze gewonde en tegelijk bezielende regio.

Wat je moet weten om het Midden-Oosten te begrijpen, Koert Debeuf; uitg. De Bezige Bij; 224 blz.; € 21,99