„In Rusland wonen bijna geen Russen meer die het regime openlijk bekritiseren”, stelt Ruslandkenner Gijs Kessler, senior onderzoeker aan het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam. Ze zijn uitgeweken naar het buitenland, zitten in de gevangenis, of moesten –zoals Navalny– hun kritiek met de dood bekopen.

Wat is Rusland kwijtgeraakt door de dood van Navalny?

Kessler: „Voor Vladimir Poetin was Navalny een tegenstander van formaat. Dat feit was voor veel mensen belangrijk en bracht ook grote groepen op de been. Dat er nu niemand meer van zijn kaliber is die opstaat tegen de Russische president, heeft psychologisch enorme impact. Er is geen uitdager meer, geen alternatief voor Poetin. Het voelt voor zijn tegenstanders alsof de Russische president onaantastbaar is, vaster in het zadel zit dan ooit.

Navalny was ook een figuur van hoop, zeker voor de jongere generatie. Hij was voor hen duidelijk een held, iemand in wie ze een belofte voor de toekomst zagen in het Rusland na Poetin.

Met de dood van de belangrijkste oppositieleider heeft Rusland ook een onvermoeibare strijder tegen corruptie verloren. Het was de kracht van Navalny dat hij enorme aantallen mensen wist te inspireren om mee te doen aan zijn strijd tegen corruptie. Hij heeft een sterke organisatie op poten gezet met kundige mensen. Hoe het zonder zijn leiderschap verdergaat, moet de toekomst uitwijzen.”

Waar stond de oppositieleider voor?

„Hij was niet onomstreden. Zo’n vijftien jaar geleden vertoonde hij zich bij een nationalistische mars, die was georganiseerd vanuit fascistische hoek. Bovendien liet hij zich meermaals erg patriottisch uit. Zo zei hij dat er in de zuidelijke Kaukasus veel corruptie voorkomt en legde hij een verband met de niet-Russische achtergrond van de bevolking daar. Dat ligt in het multi-etnische Rusland erg gevoelig en het is hem ook lang nagedragen. Ook het liberale kamp maakte zich altijd zorgen over de nationalistische kant van Navalny.

Je kunt zeggen dat Navalny vooral ergens tegen was, namelijk tegen Poetin en tegen de schaamteloze corruptie en zelfverrijking van zijn regime. Hij wist dat goed te verwoorden en raakte zo bij velen een snaar. Maar het was niet duidelijk wat hij ertegenover stelde. Veel mensen gaven hem het voordeel van de twijfel. Tegelijk vroegen ze zich af wat hij precies zou gaan doen als hij het voor het zeggen zou krijgen. Helaas zullen we daar nooit meer achter komen.”

Lees ook

Navalny geloofde niet in zijn vrijlating, maar steeds meer in Jezus: „Die Bergrede is fantastisch!”

Is nu bewezen dat Navalny is vergiftigd, zoals de Russisch-Engelse onlinekrant The Insider claimt?

„Ik vind dat moeilijk te zeggen, maar vind het ook niet zo belangrijk. Dat het regime van Poetin dit eerder al probeerde, is onomstotelijk aangetoond. Bovendien hebben ze Navalny onder vreselijke omstandigheden vastgehouden en lichamelijk en geestelijk mishandeld voordat hij stierf. Of hij nu wel of niet is vergiftigd doet er eigenlijk niet zo toe. Het is volkomen duidelijk dat het regime van Poetin verantwoordelijk is voor zijn overlijden.”

Hoe vindt u dat het Westen is omgegaan met zijn dood?

„De golf van verontwaardiging die door de wereld ging, was groter dan ik had verwacht. Westerse leiders veroordeelden in sterke bewoordingen de schokkende manier waarop hij aan zijn einde is gekomen. Het is mogelijk alleen bij woorden gebleven, maar gezien alle sancties die er al tegen Rusland zijn, had er misschien niet veel meer gedaan kunnen worden.”

Hoe staat het ervoor met de oppositie in Rusland?

„We weten niet precies hoe groot de groep is die met Poetin in de maag zit en zijn oorlog niet steunt, maar ze wordt gegijzeld door de schoften die het land hebben overgenomen. Het Kremlin heeft de duimschroeven aangedraaid. Figuren van het formaat Navalny zijn er niet meer. In augustus overleed pianist Pavel Kushnir in zijn cel aan hongerstaking. Hij zat vast vanwege zijn kritiek op de oorlog.

Heel veel andere critici zitten vast. Kunstenaar Sacha Skochilenko kwam vrij nadat ze in de cel had gezeten omdat ze antioorlogsberichten schreef op prijskaartjes in supermarkten in Sint-Petersburg. Zij kwam er tijdens haar gevangenschap achter hoeveel oppositiefiguren gevangen zitten en slecht behandeld worden, onder wie opvallend veel minderjarigen. Recent zijn ook Navalny’s advocaten veroordeeld tot lange celstraffen.

Zijn echtgenote Joelia is een sterke persoonlijkheid, die Navalny’s erfenis levend houdt. Na de dood van Aleksej verblijft ze in Duitsland, zoals zo veel Russische ballingen. Andere belangrijke figuren die zich roeren zijn Leonid Volkov, Vladimir Kara-Moerza en Ilja Jasjin. De laatste kwam recent vrij na een gevangenenruil en wil de Russische diaspora verenigen en leiden.

In november was er een mars van Russische ballingen in Berlijn. Het doel was om zich als eenheid te presenteren, maar dat is niet gelukt. Het lijkt haast een wetmatigheid dat de oppositie van een sterk autoritair bewind hopeloos verdeeld is. In Rusland worden tegenstanders gemarginaliseerd, als ze al niet uit het land worden gezet. De oppositie bevindt zich in een onmogelijke positie.

Tegenstanders van het regime hameren vooral op een Rusland zonder Poetin en wekken de indruk dat daarmee alle problemen zijn opgelost. Dat is natuurlijk niet zo, omdat een groot deel van de Russen de oorlog steunt. De vraag hoe daarmee om te gaan, gaat de oppositie het liefst uit de weg. Daardoor komt hun boodschap niet krachtig over.”