De door Rwanda gesteunde rebellengroep M23 veroverde eind januari Goma, een stad van circa 2 miljoen inwoners. De inname kwam als een verrassing voor de Belgische Congodeskundigen Hans Hoebeke (Egmont Instituut) en Koen Vlassenroot (Universiteit Gent). „De meeste mensen gingen ervan uit dat Goma voor M23 een te grote hobbel zou zijn”, zegt Hoebeke.

Rwanda ruikt zijn kans, denkt Vlassenroot. „De ontwikkelingen in Congo zijn niet los te zien van de machtswisseling in Washington. Kigali wil ervan profiteren dat de Amerikaanse regering nog niet stevig in het zadel zit.”

In Oost-Congo zijn een kleine honderd rebellengroepen actief. De huidige hoofdrolspelers M23 en de politieke tak Alliance Fleuve Congo (AFC) hebben de strijd aangebonden met het regeringsleger. Het einddoel is hoofdstad Kinshasa, aldus AFC. Deze week leek het er even op dat er een humanitair bestand zou komen, maar al snel bleek dat daar geen sprake van is.

Woensdag veroverden de rebellen Nyabibwe, een stad van zo’n 25.000 inwoners. Momenteel concentreren de gevechten zich rond luchthaven Kavumu. Als M23 erin slaagt de luchthaven in handen te nemen, ligt de weg open naar de regionale hoofdstad Bukavu. Hoebeke denkt dat het, voorlopig althans, niet zover komt.

De oplaaiende gevechten in Congo zorgen voor grote humanitaire problemen. Volgens de Verenigde Naties zijn duizenden mensen gedood, onder wie vrouwen en kinderen, en honderdduizenden zijn uit hun huizen verdreven. Veel details zijn nog onduidelijk. Onbekend is hoeveel strijders zijn omgekomen. Naar verluidt zijn er velen die aan de zijde van M23 en Rwanda vechten gesneuveld, maar dat is niet bevestigd.

Regionale oorlog

Wel bevestigd is dat er veertien Zuid-Afrikanen en drie Malawiërs zijn gedood. Ze behoorden tot de 5000 militairen uit Malawi, Tanzania en Zuid-Afrika die het regionale samenwerkingsverband Southern African Development Community (SADC) er heeft gestationeerd om het regime in Kinshasa bij te staan. De dood van de Zuid-Afrikanen leidde tot verbale schermutselingen tussen de Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa en zijn Rwandese evenknie Paul Kagame. De president van Malawi maakte bekend dat Malawi zijn militairen terug naar huis roept.

„Er is feitelijk al sprake van een regionale oorlog”, zegt Hoebeke. Behalve genoemde landen is Burundi partij, legt hij uit. Dat land is op de hand van de Congolese regering. Ook Uganda is een belangrijke speler. Het is al jaren actief in Oost-Congo, officieel om de eigen grenzen beter te kunnen beschermen. In reactie op de nieuwe escalatie heeft Uganda zo’n duizend extra militairen naar het land gestuurd.

De rol van Uganda is dubbel. „Het legt AFC en M23 weinig in de weg, maar steunt ook Kinshasa in de strijd tegen rebellengroep Allied Democratic Forces (ADF). Het is complexe soep.” Volgens Vlassenroot maakt het „regionaal kluwen” dat we „in een situatie zitten die doet denken aan 1996 en 1998”. Toen vochten diverse landen de Eerste en Tweede Congo-oorlog uit. Daarbij kwamen meer dan 5 miljoen mensen om het leven.

Congo zit bomvol belangrijke mineralen. Zeggen dat de huidige oorlog draait om grondstoffen, vindt Vlassenroot „te kort door de bocht”. De kiem van het oplaaiende geweld vloeit volgens hem voort uit vorige conflicten tussen Congo en Rwanda. „Het is het resultaat van opgebouwde frustratie van Kagame met het regime in Kinshasa. Eerder gedane beloftes zijn niet nagekomen.”

Ook Hoebeke ziet meerdere oorzaken voor het huidige conflict. Rwanda zou zich zorgen maken om de positie van Tutsi’s in Congo, in Rwanda een van de twee belangrijkste etnische groepen. Verder kan de oorlog volgens hem niet los worden gezien van toenadering van Congo tot Uganda, waarbij Kinshasa geen rekening heeft gehouden met de belangen van Rwanda.

Afrika aan zet

VN-mensenrechtenchef Volker Türk zei vrijdag te vrezen voor escalatie van de strijd buiten Congo en riep Rwanda op om te stoppen met het steunen van M23. Verder houdt de internationale gemeenschap zich vooralsnog in. Hoebeke en Vlassenroot wijzen erop dat er in de EU wel over Congo wordt gesproken, maar dat er nog weinig animo is om Rwanda op de vingers te tikken. Dit heeft alles te maken met EU-geld dat het land heeft gekregen om jihadisten in Mozambique aan te pakken. Hoebeke: „Zeker voor Frankrijk is het van groot belang dat Rwandese militairen daar blijven, om installaties van oliegigant TotalEnergies te beschermen.”

Als eerste zijn Afrikaanse landen aan zet om de crisis op te lossen, vinden Hoebeke en Vlassenroot. Vrijdag en zaterdag vindt in Tanzania een top plaats waar landen uit de regio naar een uitweg zoeken. Vlassenroot vindt dat „we een klein beetje optimisme moeten houden” dat die top iets positiefs oplevert. „Ik hoor om me heen dat er wel iets van wordt verwacht, hoewel dé oplossing zich niet zal aandienen.”

Hoebeke is pessimistischer. „Afgelopen jaren gingen we van top naar top. Vaak was de uitkomst nietszeggend. En de keren dat het resultaat veelbelovend was, mislukte de uitvoering. Wel wordt de top serieus aangepakt: zowel de president uit Congo als die uit Rwanda en uit Zuid-Afrika is bijvoorbeeld aanwezig.” Op 14 en 15 februari volgt een top van de Afrikaanse Unie. Hoebeke: „Mocht er een doorbraak komen, dan zal het hoogstens een tijdelijk staakt-het-vuren zijn.”