Het gebrek aan eten, brandstof, medicijnen, kleding en schoeisel ontstond onder meer door het ontbreken van vervoersmiddelen. Vrachtauto’s en schepen waren door de Duitsers ingepikt of werden verborgen gehouden uit angst voor inbeslagname. Vervoersmiddelen liepen ook altijd het gevaar door geallieerde vliegtuigen beschoten te worden. Het treinverkeer lag grotendeels stil door de spoorwegstaking waartoe de regering in ballingschap vanuit Londen had opgeroepen. Aanvoer per schip werd onmogelijk toen de rivieren en het IJsselmeer dichtvroren.

Dat de Duitsers kostbare landbouwgrond onder water hadden gezet, deed de voedselvoorziening ook afbreuk. De Limburgse kolenmijnen lagen in het bevrijde zuiden en konden daardoor niets betekenen voor het gebied dat nog in Duitse handen was. Er was geen licht, geen verwarming, geen steenkool, olie of gas voor kachel en fornuis.

Hongertocht

Mensen aten suikerbieten, bloembollen, spruitenkoppen en aardappelschillen. Honden en katten waren in de steden ook niet veilig. Omdat mannen het gevaar liepen opgepakt te worden, stonden vooral de vrouwen en kinderen urenlang in de rij voor de gaarkeukens of voor een winkel waar nog een klein rantsoen te krijgen was.

In het westen van het land overleden 35.000 mensen meer dan in andere winters. Zonder het onderlinge hulpbetoon zou het aantal slachtoffers nog veel groter zijn geweest. Kerken en andere instellingen probeerden in de nood te voorzien.

Vermagerde mensen maakten lange tochten om voedsel te bemachtigen. Dan sleepten ze zich naar huis, te voet of op een aftandse fiets. Onderweg pakten de Duitsers of NSB’ers (landwachters) soms alles af. Dan was alle inspanning voor niets geweest. Via zwarte handel was soms nog wat te krijgen, maar daar werden absurde prijzen gevraagd. Om aan brandstof te komen, kapten de mensen stiekem bomen om of sloopten ze hout uit leegstaande huizen of de tramrails.

In die lange, bange winter reisden 40.000 à 50.000 kinderen naar gastgezinnen in het noorden en oosten van het land om aan de ergste ellende te ontkomen. De kerken speelden een belangrijke rol in deze kinderuitzendingen. Ouders lieten hun kinderen node gaan, maar konden weinig anders.

Voedseldroppings

Inwoners van het frontgebied en de kuststrook hadden hun huis moeten verlaten en moesten zich elders behelpen met tijdelijk onderdak. Onderduikers hielden zich schuil. Het verzet roerde zich, maar de Duitsers reageerden daar steeds wreder op. Het vijandelijke juk drukte steeds zwaarder.

In maart 1945 werd wittebrood uitgedeeld waarvoor het meel vanuit Zweden was aangevoerd. Een week voordat de Duitse troepen in Nederland de wapens neerlegden, kwamen de bevelhebbers met de bevrijders tot overeenstemming over het lenigen van de ergste nood. Vanaf 29 april wierpen geallieerde vliegtuigen voedsel af. De actie werd bekend als Operatie Manna.

De vrijheid kwam, maar daarmee waren niet gelijk alle tekorten opgelost. Een aantal ondervoede kinderen (”bleekneusjes”) ging maandenlang naar pleeggezinnen in onder meer Engeland, Denemarken en Zweden. Mensen leden op latere leeftijd nogal eens onder de gevolgen van het voedseltekort in hun kinderjaren. Kinderen die tijdens de Hongerwinter waren verwekt, ondervonden blijvende consequenties van de ondervoeding van hun moeder.