”Je suis Charlie”: tien jaar na aanslag schopt satirisch weekblad nog altijd tegen alles wat heilig is
Na de aanslag in Parijs was iedereen Charlie; nu niet meer. Maar Charlie Hebdo bleef bestaan – zij het ondergronds op een onbekende, zwaar beveiligde locatie in de Franse hoofdstad. Nog met dezelfde ijver schopt de redactie van het satirisch weekblad tegen alle heilige huisjes.
Charlie Hebdo zou Charlie Hebdo niet zijn als het tien jaar na dato niet met satire komt om de aanslag te herdenken. ”Onverwoestbaar!”, staat op de voorpagina van de speciale editie, die sinds dinsdag in de schappen ligt. Een cartoon van een lachend mannetje, zittend op de punt van de loop van een geweer, leest diezelfde editie. Vier pagina’s zijn gevuld met het resultaat van een karikatuurwedstrijd waarin God en religieuze leiders worden bespot. „Maak de grappigste en gemeenste karikatuur van God”, luidde de opdracht. Het blad ontving 350 inzendingen.
Het toont het karakter van het atheïstische weekblad. Charlie Hebdo blijft tegen heilige huisjes schoppen. Alles moet bespot kunnen worden – al is het diep beledigend. Met spotprenten, humor, tirades, essays en nieuwsverhalen vaart het uiterst linkse blad uit tegen extreemrechts, religies en de traditionele politiek. In naam van de vrije meningsuiting. Maar de redactie is na 2015 wel voorzichtiger geworden.
Wie de onbekende, zwaar beveiligde locatie in Parijs –waar de redactie huist– binnentreedt, moet veel toegangscodes intikken en passeert meerdere sluizen. De enkele ramen die het gebouw telt, zijn hoog geplaatst om te voorkomen dat iemand binnendringt. Nooit komen er bezoekers zonder uitnodiging. Zodat er nooit weer zoiets gebeurt als tien jaar geleden.
„De hele schietpartij duurde hooguit 5 minuten” - Corinne Rey, overlevende van de aanslag op Charlie Hebdo
Kalasjnikovs
Het is 7 januari 2015. Iets voor de lunch. Vijftien redacteuren en cartoonisten van Charlie Hebdo hebben zich op het hoofdkantoor verzameld voor hun wekelijkse redactievergadering.
Opeens dringen twee gemaskerde en in het zwart gehulde mannen het pand aan de Rue Nicolas Appert nummer 10 binnen. Bij aankomst dwingen ze de doodsbange medewerker Corinne Frey de veiligheidscode van de deur in te tikken. ”Allahu Akbar” (Allah is groot) klinkt de strijdkreet van de aanvallers als ze de deur op de tweede verdieping van het pand met geweld opengooien. De redactie kijkt verschrikt in de lopen van twee kalasjnikovs. Vúúr! Acht journalisten van het weekblad sterven in de kogelregen, onder wie hoofdredacteur Stéphane Charbonnier. Ook een gast, een onderhoudsmedewerker en een bewaker worden vermoord. „De hele schietpartij duurde hooguit 5 minuten”, vertelt Rey later aan de krant L’Humanité.
„Wij hebben de profeet Mohammed gewroken! Wij hebben Charlie Hebdo vermoord!”, schreeuwen de Frans-Algerijnse gebroeders Chérif (32) en Saïd Kouachi (34) na afloop op straat. Een per fiets toegesnelde agent wordt in koelen bloede in zijn hoofd geschoten. Het duo ontsnapt in een zwarte Citroën C3, die een handlanger voorrijdt. Twee dagen later vermoordt een handlanger van de Kouachi’s nog vier mensen, bij een Joodse supermarkt aan de rand van Parijs. De drie terroristen worden na een klopjacht doodgeschoten door agenten.
„We moeten doorgaan tot de islam net zo banaal is als het katholicisme” - Stéphane Charbonnier, hoofdredacteur van Charlie Hebdo (2009-2015)
Banaal
De aanslag op het satirische blad komt niet uit het niets. Charlie Hebdo is al vaker in opspraak geraakt. In 2011 komt het tijdschrift met op de cover de tekst ”Charia Hebdo” (Frans voor ”Sharia Weekblad”) en een cartoon van de voor moslims heilige profeet Mohammed. Het kantoor van het tijdschrift wordt met een molotovcocktail bestookt en de website gehackt. In 2012 publiceert het blad naaktkarikaturen van Mohammed.
Volgens veel islamieten is het menselijk afbeelden van de grondlegger van de islam überhaupt verboden, laat staan op bespottelijke wijze.
„We moeten doorgaan tot de islam net zo banaal is als het katholicisme”, verklaart hoofdredacteur Charbonnier twee jaar voor zijn dood. In 2013 plaatst al-Qaida hem op de lijst van meest gezochte personen.
Of, in de woorden van adjunct-hoofdredacteur Gérard Biard: „Het gaat er niet om dat wij zo nodig iets of iemand willen beledigen; het gaat erom dat je voor niets of niemand een uitzondering kan maken. Als je blasfemie als een misdaad behandelt, dan accepteer je dat de waarden van een bepaalde groep hoger aangeslagen moeten worden dan die van anderen”, aldus Biard eind december in gesprek met EW magazine.
De toon matigen is aan het satirisch tijdschrift niet besteed. Al wordt het van lieverlee wel voorzichtiger. Nadat in 2011 een brandbom in het pand wordt geworpen, verhuist de redactie van het in 1992 heropgerichte blad van de begane grond naar de tweede etage. In de vier jaren erna leidt Charlie Hebdo een anoniem bestaan, zonder naam op de gevel. Toch weten de broers Kouachi op 7 januari 2015 de redacteuren te vinden.
Je suis Charlie
Na de bloedige, terroristische aanslag demonstreren in Frankrijk en de rest van de wereld mensen voor vrijheid van meningsuiting en persvrijheid. Op 8 januari gaan in Amsterdam 18.000 mensen de straat op; drie dagen later demonstreren in Parijs tot wel 2 miljoen mensen. Allemaal verenigd onder de kreet ”Je suis Charlie” (Ik ben Charlie). Alle ideeën, dogma’s, personen en zelfs religies moeten bespot kunnen worden, is de boodschap.
Maar is dat ook zo? Na de aanslag komt er internationaal een debat op gang over persvrijheid en vrijheid van meningsuiting, inclusief satire over religie. Het laatste woord is er nog niet over gezegd.
De aanslag zelf legt Charlie Hebdo geen windeieren. Nog geen week erna ligt de nieuwe editie van het tijdschrift in de winkel. Op de cover een huilende Mohammed die een bordje vasthoudt met de tekst ”Je suis Charlie”. Acht miljoen keer gaat de eerste editie na de aanslag over de toonbank en het levert een stroom aan donaties op. Het aantal abonnementen groeit naar 260.000.
Ondergronds
Toen was iedereen Charlie; inmiddels niet meer. Het aantal abonnementen is teruggelopen naar 30.000, met 20.000 losse verkopen per week. De redactie opereert ondergronds. Ieder moment zijn tot wel tachtig agenten bezig met de beveiliging van de redactie. Sommige (oud-)medewerkers hebben constant beveiliging.
Ook het jihadisme is nog altijd springlevend in Frankrijk. In november 2015 komen in Parijs bij aanslagen op het Stade de France en het theather Bataclan 138 mensen om het leven. Bijna een jaar later rijdt een Tunesiër op de Promenade des Anglais in Nice 86 mensen met een vrachtwagen dood. In 2020 blijkt eens te meer hoe reëel de dreiging is, als een Pakistaan twee mensen neersteekt voor de deur van het voormalige pand van Charlie Hebdo. Hij weet niet dat de redactie is verhuisd.
Al zijn er ook dingen onveranderd gebleven. Dankzij de financiële steun van de Franse staat –de beveiliging kost anderhalf miljoen euro per jaar– en het werk van de redacteuren ligt het blad nog iedere woensdag in de schappen. Niemand zou het meer na de aanslag in zijn hoofd halen voor Charlie Hebdo te werken, dachten sommigen. Op dit moment heeft het blad veertien mensen in dienst.
En net als vroeger komt Charlie Hebdo nog af en toe in opspraak.
Zoals onlangs met een cartoon van Corinne Rey over de ramadan in Gaza. Haar tekening toont een hongerige Gazaan die een rat achterna rent, maar wordt toegeroepen dat hij moet wachten tot na zonsondergang. Rey wil naar eigen zeggen met de cartoon de wanhoop van Gazanen benadrukken en wijzen op de „absurditeit” van religie.