„Daar gaan we weer. Hebben we dan echt niks geleerd?” verzuchtte luchtvaartdeskundige ir. Joris Melkert toen hij afgelopen dagen het nieuws volgde over de crash van een vliegtuig van Azerbaijan Airlines. Op eerste kerstdag stortte het burgervliegtuig neer in Aqtau in Kazachstan. Van de 67 inzittenden kwamen er 38 om.

„Het is schokkend om te zien dat het vliegtuig talrijke keren scherp steeg en weer daalde” - Joris Melkert, luchtvaartdeskundige

Melkert, verbonden aan de TU Delft, bekeek een deel van de route van het ramptoestel. Dat vloog op het laatst van Tsjetsjenië over de Kaspische Zee honderden kilometer oostwaarts naar Kazachstan. „Het is schokkend om te zien dat het vliegtuig talrijke keren scherp steeg en daalde. Piloten moeten enorm hebben geworsteld in hun pogingen hun toestel veilig aan de grond te krijgen.”

Lees ook

Kolonel Van Soest regelde terugkomst MH17-slachtoffers: „Alle rouwauto’s moesten zwart zijn”

Het lijkt vast te staan dat het vliegtuig in de buurt van de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny is geraakt door een Russische raket. Rusland heeft de zeggenschap over het luchtruim boven Tsjetsjenië. De Russen zagen het toestel mogelijk aan voor een Oekraïense drone.

Een soortgelijk drama speelde zich af op 17 juli 2014. Toen bestookten pro-Russische rebellen vlucht MH17 met een Buk-raket, denkend dat het een vijandelijk Oekraïens toestel was. Bij die ramp kwamen 298 mensen om.

Koninklijke weg

Dat op eerste kerstdag het vliegtuig, opgestegen vanuit de Azerbeidzjaanse hoofdstad Bakoe, boven Tsjetsjenië kón vliegen, bevreemdt Melkert. „Oekraïne voerde boven Tsjetsjenië droneaanvallen uit. Dus hadden de Russische luchtvaartautoriteiten maatschappijen moeten melden: „Dames en heren, het luchtruim gaat dicht.” Dat is kennelijk niet gebeurd. Dus het lijkt erop dat Rusland de koninklijke weg niet bewandelde. Mogelijk wilden de Russen gezichtsverlies voorkomen. Want als een overheid een luchtruim sluit, geeft die aan de situatie niet onder controle te hebben. Een andere mogelijkheid is dat de Russen het luchtruim openhielden uit financiële overwegingen. Landingen leveren de Russen immers inkomsten op.”

Opvallend is dat het vliegtuig kennelijk van de Russen geen toestemming kreeg een noodlanding te maken in bijvoorbeeld Machatsjkala, min of meer in de buurt van Grozny.  Daarentegen vloog het toestel honderden kilometers oostelijker. „Het Verdrag van Chicago uit 1944 verplicht landen een vliegtuig in nood een veilige haven te bieden. Het zou uitermate schokkend zijn als Rusland een uitwijkmogelijkheid heeft geweigerd. Iemand in nood jaag je niet weg.”

Ook vrijdagmorgen was het luchtruim boven Tjetsjeense hoofdstad Grozny kennelijk niet gesloten, merkte Melkert. „Vanuit Tasjkent, de hoofdstad van Oezbekistan, vertrok een vliegtuig richting Grozny.  Opvallend genoeg vloog dat vliegtuig zo’n twintig minuten rondjes boven Aqtau in Kazachstan, waar deze week het vliegtuig neerstortte. Kennelijk durfden de piloten het niet aan door te vliegen naar Grozny. Ze zijn uiteindelijk geland in Machatsjkala.”

Bij de MH17-ramp tien jaar geleden was het luchtruim boven het oosten van Oekraïne niet volledig afgesloten. „Een paar dagen voor de aanslag met de Buk-raket was de veilige hoogte waarboven gevlogen kon worden opgehoogd naar 9700 meter. Vlucht MH17 vloog ongeveer op die grens en werd geraakt. Achteraf had Oekraïne het luchtruim daar helemaal moeten afsluiten.”

Voorzichtiger

Landen en luchtvaartmaatschappijen zijn sinds de MH17-ramp voorzichtiger geworden met het boven oorlogsgebied vliegen, signaleert Melkert. „Die ramp was een eyeopener. Zo vliegt geen enkele weldenkende vliegtuigmaatschappij boven Afghanistan. Het regime daar kan relatief makkelijk aan wapens komen waarmee ze een vliegtuig kunnen neerhalen. Een enkel jaar geleden meden maatschappijen India en Pakistan vanwege onmin tussen die landen. Op dit moment vliegt bijvoorbeeld KLM niet op Tel Aviv.”

Zeker het op stel en sprong mijden van landen hakt er flink in bij luchtvaartmaatschappijen. „Als een vliegtuig urenlang moet omvliegen, kost dat extra brandstof. Ook worden allerlei schema’s in de war gegooid.”

Anders dan bijvoorbeeld Nederland kunnen de Amerikaanse autoriteiten Amerikaanse luchtvaartmaatschappijen en piloten verplichten gebieden waar ook ter wereld te vermijden. „Toen Rusland in 2014 de Krim inlijfde, besliste de VS dat Amerikaanse maatschappijen en vliegers niet meer boven Oekraïne mochten vliegen.”

Turkije

Niet elk land neemt dezelfde beslissing. „Turkish Airlines bijvoorbeeld vliegt rustig  over een flink deel van Rusland. Dat komt doordat Rusland en Turkije relatief goede contacten hebben. Dus krijgt Turkije van de Russen inlichtingen over het luchtruim boven Rusland. De verhouding tussen Rusland en West-Europese landen is natuurlijk totaal anders. Rusland sloot het luchtruim voor die landen, nadat zij economische sancties tegen de Russen instelden.”

Het lijkt er sterk op dat Rusland gps-systemen in het luchtverkeer rond Finland en de Baltische Staten verstoort, jammen genoemd. Hoe gevaarlijk is dat? „Op zich kunnen piloten zich prima redden zonder gps”, reageert Melkert. „Vliegers beschikken over twee andere systemen, telkens op de automatische piloot. Bij het ene systeem navigeert een toestel via radiosignalen van baken naar baken. Bij het andere systeem, het zogeheten traagheidsnavigatiesysteem, kun je met behulp van de versnelling van een vliegtuig je positie berekenen.”

Toch is het jammen wel degelijk hinderlijk en riskant, stelt Melkert. „Punt is dat verstoring van gps kan leiden tot valse waarschuwingen. Dan vliegt een toestel op 10 kilometer hoogte en komt een melding binnen: „U vliegt recht op een bergwand af.” Dat kan echter niet op die hoogte. Gevaar is dat vliegers op een gegeven moment minder alert worden na de zoveelste melding en een belangrijke waarschuwing negeren.”