Nagelaten werk van een dienaar van het Evangelie
”Dienaar van het Evangelie”. De woorden die gekozen zijn als titel voor de uitgave van het verzameld werk van drs. K. (Klaas) Exalto zijn ook te lezen op de grafsteen die zich bevindt op de oude begraafplaats naast de hervormde kerk in Benthuizen.
Daar vond op 28 maart 2003 de teraardebestelling plaats. Ruim twintig jaar na zijn overlijden is de uitgave van zijn verzameld werk door vrienden en leerlingen bezorgd.
Als student leerde ik Exalto kennen in Benthuizen. Ds. A. Baas, een van de redacteuren van het verzameld werk, had daar met zijn ”pastor loci” een kring voor studenten opgezet. Eenmaal per maand maakten we op vrijdagmiddag de reis naar Benthuizen, waar Exalto al klaarzat om ons onderwijs te geven en mevrouw Exalto-Vroege koffie en thee serveerde in het Engelse servies. In de grote achterkamer van de pastorie lazen we eerst de ”Gereformeerde dogmatiek” van Herman Bavinck en gingen we daarna verder met de ”Institutie” van Johannes Calvijn. We bereidden ons voor op de wijze waarop hij ons voorging: je maakt een uittreksel van wat je leest en bestudeert, want dan kun je daar later altijd op teruggrijpen en de stof beklijft beter. Hij onderwees ons in de gereformeerde theologie, vertelde anekdotes en voorzag ons ondertussen van wijze raad en waardevolle adviezen. Enkele boeken had hij binnen handbereik liggen, maar de schatkamers met boeken kregen we als studenten niet te zien. Dat veranderde na zijn emeritaat, omdat alle wanden van de woonkamer in het nieuwe huis moesten worden voorzien van boekenplanken.
Goudader
Zijn ”Verzameld werk” getuigt ervan dat hij levenslang gestudeerd heeft. Wat Exalto opdelfde uit de bronnen van de Reformatie deelde hij in de vorm van boeken en talloze artikelen – zo’n veertig boeken, boekjes en brochures en vele publicaties waarvan hij medeauteur was.
De bundel opent met een biografische schets van de hand van zoon Dick Exalto. Met veel respect schrijft hij over zijn vader en biedt hij een inkijkje in het leven van deze leraar der kerk. Dr. W. Verboom schetst enkele hoofdlijnen in zijn werk als theoloog en predikant. Centraal staat de notie van Gods verbond, dat als een goudader door het Oude Testament heen loopt, terwijl het Nieuwe Testament het wonder bezingt dat de gemeente van Jezus Christus de gemeente van het verbond is. Opgegroeid onder een prediking waarin verkiezing en wedergeboorte een zwaar accent kregen, bracht Exalto’s uitleg van de betekenis van de doop, het Heilig Avondmaal en de kracht van het verbond bij mij als student veel in beweging. Mijn liefde voor de bronnen van de gereformeerde theologie is door hem gevoed.
De bezorgers van het ”Verzameld werk” hebben ernaar gestreefd verschillende soorten teksten voor het voetlicht te brengen. Onder de titel ”De echo van Calvijn en Luther” zijn acht preken en negen meditaties uitgegeven. Nuchter klinken zijn overwegingen bij de ster van Bethlehem in een kerstpreek: „Waar de ster gebleven is, wie weet het? Misschien staat hij nóg wel aan de hemel. Maar betekenis heeft hij niet meer! Slechts tijdelijk heeft hij dienstgedaan. Daaruit kunnen wij leren dat God niet wil dat wij staren, en zeker niet dat wij ons blindstaren, op het bijzondere.”
De hartslag van de reformatorische theologie hoorde Exalto kloppen in de belijdenisgeschriften en in de liturgische formulieren van de kerk. Zes preken over de Heidelbergse Catechismus zijn opgenomen en een lezing over de waarde en het gezag van de belijdenisgeschriften. Exalto wil er niet van weten dat de betekenis van de belijdenisgeschriften beperkt moet worden geacht voor die tijd alleen. „Er loopt een rechte lijn van de geloofsbelijdenissen die wij al in het Nieuwe Testament vinden, in heel beknopte vorm, naar onze Drie Formulieren van Enigheid.”
Leraar der kerk
Uiteraard ontbreken Luther en Calvijn niet. Exalto was gegrepen door Luther. Graag was hij op deze reformator gepromoveerd, maar zijn weg is anders geleid. Het hoofdstuk ”Luther over de voorbereiding op de dood” was bedoeld als een hoofdstuk voor zijn studie over de stervenskunst in de gereformeerde theologie. Zijn zoon schrijft hierover: „Het heeft vader en moeder verdriet gedaan dat het nooit gekomen is tot een promoveren.” Achter een katheder voor studenten in een collegezaal heeft hij niet gestaan. Maar tijdens de bijeenkomsten van kringen, in zijn studeerkamer en op de kansel is hij voor velen een ”doctor ecclesiae”, een leraar der kerk, geweest.
In de inleiding wordt de vraag gesteld welke theoloog uit de hervormd-gereformeerde beweging nog meer in aanmerking komt voor zo’n uitgave. Mag ik de namen noemen van dr. W. Balke en dr. A. Noordegraaf?
Dienaar van het Evangelie. Verzameld werk van drs. Klaas Exalto, s_amengesteld door A. Baas e.a.; uitgeverij De Banier; 464 blz.; € 44,95_
