Op tafel in de woning van ds. Baas, emeritus predikant binnen de Protestantse Kerk in Nederland, ligt een selectie uit de werken van drs. Klaas Exalto uitgestald. De diverse titels als ”Bij brood en beker”, ”De bekering”, ”Het hogepriesterlijk gebed” en ”Zij die bleven” laten zien dat de hervormde predikant over veel thema’s publiceerde en een vaardig schrijver was.

Voor komende dinsdag, 11 juni –ds. Exalto’s geboortedatum– staat de presentatie van het verzameld werk van drs. Exalto gepland. In de Grote Kerk in Hasselt, waar hij van 1972 tot 1978 predikant was.

Ds. Baas zat jaren onder het gehoor van ds. Exalto. „Mijn eerste kennismaking was via de krant. Dan sprak hij voor een predikantenconferentie en las ik het verslag waarbij dan vaak een foto van zijn markante hoofd stond. Later, toen we trouwden, woonden we in Benthuizen, waar Exalto op dat moment predikant was. Zijn spreken boeide me. Van zijn manier van theologiseren heb ik veel geleerd, ook in de voorbereiding op het ambt. Zijn preken waren anders dan de doorsnee preken die ik had gehoord, zowel in afgescheiden kring als in hervormde gemeenten. Bij Exalto wist je van tevoren niet wat er kwam, hij was altijd origineel en verrassend. Hij verdeelde zijn preek gerust in zeven punten, die overigens steeds korter werden. Na 37 minuten was het ”Amen” daar. Hij legde de Schriften uit. Daar kwam geen bevindelijke saus overheen, maar de bevinding lag in de Schriftuitleg. Na de preek zat hij met twinkelende ogen een psalm te zingen. Ik waande me onder zijn preken als onder die van Calvijn en Luther.”

„Ik waande me onder zijn preken als onder die van Calvijn en Luther” - Ds. A. Baas, emeritus predikant Protestantse Kerk in Nederland

Gerechtigheid

Ook prof. dr. W. Verboom, voormalig bijzonder hoogleraar vanwege de Gereformeerde Bond aan de Universiteit Leiden, bewaart goede herinneringen aan de markante hervormde predikant. „Ik heb hem vooral leren kennen via zijn publicaties. Dat waren echte eyeopeners voor me. Ik begreep ineens dat je Luther niet moest lezen door de bril van iemand anders, maar als Luther. Exalto was diep geraakt door Luther. Het ging hem –evenals de reformator– om de rechtvaardiging van de goddeloze. Die is er niet pas als je een bekeringsverhaal kunt vertellen, als een variant op het doen van goede werken, maar als Jezus Christus jouw gerechtigheid voor God is geworden door wat Hij gedaan heeft – als de Middelaar en Zoon van God. Met Luther verbond Exalto veel waarde aan de doop. Het is God die naar jou vroeg, voordat je naar Hem vroeg. Dat heeft de koers uitgezet voor mijn eigen denken, eerst als predikant, maar ook als theoloog en wetenschapper.”

Promotie

Het is altijd wel een open wond gebleven: drs. Exalto promoveerde nooit. Zijn eerste proefschrift over ”Het gebed bij Luther” was al in een vergevorderd stadium toen hij ontdekte dat er in Zweden iemand op hetzelfde thema aan het promoveren was. Een tweede thema vond hij snel: ”De stervenskunst in de gereformeerde theologie”. De hoogleraar bij wie hij wilde promoveren werd het echter niet met hem eens over de inhoud – de twee zaten op een andere golflengte.

Het promoveren had ds. Exalto graag gedaan. Later zei hij daarover in het blad Koers: „Niet zozeer om de titel, maar iemand kan meer gezaghebbend spreken wanneer hij een dissertatie afgemaakt heeft.”

Op zijn beurt spoorde ds. Exalto anderen aan om te promoveren. Dr. Verboom: „Hij kon het erg direct tegen me zeggen: „Nu ga je een promotiestudie doen.” Zo was hij, het moest altijd ergens over gáán.”

Ds. Baas: „Zelfs op zijn verjaardag wilde hij het niet slechts over koetjes en kalfjes hebben. Ook dan moest het ergens over gaan. Dan had hij wat voorbereid uit de geschiedenis van Benthuizen uit de zestiende eeuw en werd de visite onderwezen in de kerkgeschiedenis van het dorp. Je ging naar huis met het idee dat je wat had meegekregen.”

Dr. Verboom: „Exalto zei geen nieuwe dingen, maar de dingen werden wél nieuw. En hij wist dat nieuwe te integreren in het leven. Het is een van de redenen waarom ik geraakt werd door zijn visie. Zijn studeerkamer was een smidse. Je kunt wel zeggen dat Exalto de goudsmid van de Reformatie was. Een heel begaafd man, met een diep verstand.”

„Exalto zei geen nieuwe dingen, maar de dingen werden wél nieuw ” - Prof. dr. W. Verboom, emeritus hoogleraar Gereformeerde Bond

Eenvoud

In het boek ”Dienaar van het Evangelie” dat dinsdag gepresenteerd wordt, stipt dr. Verboom aan dat ds. Exalto ook de gave bezat om eenvoudig te spreken. „Dan hoeft niet alles met theologische begrippen geduid te worden, maar hoor je de eenvoud van de schapenhoeder uit Linschoten. Dat is een bijzondere gave, die Luther ook had. Je moet zo preken dat de moeder aan de wastobbe het kan begrijpen, zei de kerkhervormer. De tale Kanaäns was voor Exalto niet het kenmerk van het ware.”

Ds. Baas: „Ik herinner me dat hij bij het uitreiken van de Bijbels aan de kinderen van de zondagschool zei: „Als je nu op zondag dit Bijbeltje meeneemt, leg dan je vinger maar bij de tekst. Dan hoop ik elk woordje uit te leggen, zodat jullie het ook begrijpen.” Zo eenvoudig was het.”

Dr. Verboom: „Hij legde het geestelijke in het natuurlijke. De taal en de gewijde taal zijn niet verschillend. Het geestelijke is ook niet van het natuurlijke gescheiden. Al prekend was hij bevindelijk. Daar zat heel de geestelijke dimensie doorheen, als gist door het brood. Zo was ook zijn wetenschappelijk bezig zijn. Hij studeerde veel en liep dan ineens zijn tuin in. Om dan weer heel gehaast terug te keren naar zijn studeervertrek om wat hij had bedacht te verwoorden.”

Samen op Weg

Dat verwoorden deed ds. Exalto graag kort en kernachtig. Prof. Verboom herinnert zich hoe hij zo’n twintig tot dertig vragen op een gemeenteavond vlot afwerkte. „Zo begaafd was hij.”

Daarbij was Exalto een ootmoedig mens, stelt ds. Baas. „Geen poeha. Ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag werd hem een vriendschapsbundel aangeboden. Dat hoefde eigenlijk niet, hij voelde zich een gewone dominee.”

En zo sprak hij zich ook uit. Ds. Baas: „Hij zei dan: „Het kan zijn dat een predikant wiens hoofd vaak in de krant staat, minder betekent in het Koninkrijk van God dan een predikant die dertig jaar getrouw zijn werk in dezelfde gemeente doet.””

De liefde voor de kerk dateert al uit de jonge jaren van Exalto. Pas op latere leeftijd werd hij gedoopt, door ds. J. Koster die toen in Montfoort stond.

Exalto had een heel helder standpunt over de Hervormde Kerk, stelt prof. Verboom: „Die is des Heeren, blijf eraf, wat er ook gebeurt. De kerk is je moeder. En als je moeder ziek is, loop je niet weg, maar lijd je mee.”

Ds. Baas: „Toch leed hij ook aan de vrijzinnigheid in de kerk en schrok hij van het Samen op Wegproces. Daar had hij overigens in eerste instantie helemaal geen interesse in. Als daar in de jaren zeventig in bestuursvergaderingen over gesproken werd, las Exalto een boek of deed hij iets anders. Hij meende dat het zo’n vaart niet zou lopen. Pas toen het dichterbij kwam, hield het hem zeer bezig.”

Luisteren was niet de favoriete bezigheid van ds. Exalto, stellen de predikanten eensgezind vast. Ds. Baas: „We doen niet aan heiligenverering, evengoed had Exalto zijn mindere kanten.” Dr. Verboom: „Het was niet altijd een heel flexibele man. Hij had gelukkig een heel wijze vrouw naast hem.” Ds. Baas: „Van het gebakjespastoraat moest hij weinig hebben. Maar, eerlijk is eerlijk: wat hij doordeweeks liet liggen, maakte hij zondag goed op de preekstoel.”

Houdbaarheid

Wat is de betekenis van drs. Exalto voor nu? Ds. Baas: „Exalto was vormend, voor ons en voor veel studenten en gemeenteleden. Van hem kunnen we leren wat klassiek gereformeerd is. De bronnen moeten bestudeerd worden. In de lijn van Luther en Calvijn leerden we van hem ook dat Schriftuurlijke prediking bevindelijke prediking is”.

Dr. Verboom: „In onze tijd wordt er zo veel ingezet op de beleving van de mens. Juist dat is in de kerk een groot gevaar ten aanzien van de houdbaarheid van het heil. De betekenis van verbond en doop is uiterst belangrijk, ook voor de nieuwe generatie predikanten. Want waar het verbond verdwijnt, treedt de ontbinding daarvoor in de plaats.

De verhouding geloof en wedergeboorte wil ik ook noemen. In de Nederlandse Geloofsbelijdenis staat zo mooi: het geloof in Christus wederbaart de mens. Exalto legde er –in de lijn van Luther– sterk de nadruk op.”

Ds. Baas: „Het verzameld werk heeft de titel ”Dienaar van het Evangelie” en niet ”Dienaar van het Goddelijk Woord”. Dat was zijn hartenwens: het uitdragen van de blijde boodschap.”

Dr. Verboom: „Exalto was gegrepen door het denken van Luther. Hij had ook wat van Luther weg, als persoon. Hij was geen heilige. Luther gaf weinig om Luther, zo was het ook met Exalto. Een zondaar, maar wel gerechtvaardigd door de Ander. Dat hebben predikanten van nu nog steeds te verkondigen.”

De presentatie van het verzameld werk van drs. Klaas Exalto heeft plaats op dinsdag 11 juni in de Grote of Stephanuskerk in Hasselt. Ds. A. Baas, ds. T.C. Guit, prof. dr. W. Verboom en ds. A. van Vuuren gaan dan kort in op de verschillende aspecten van Exalto’s denken en werk. Aanmelden voor deze avond kan nog via boekexalto@gmail.com.