Het is een flinke klus geweest, maar nu is het project dat prof. dr. M. te Velde, tot zijn emeritaat in 2015 verbonden aan de Theologische Universiteit Kampen (TUK), en prof. dr. G. Harinck, rector van de Theologische Universiteit Utrecht (TUU), enkele jaren geleden opstartten, toch echt af. Met behulp van enkele fondsen konden negentien boeken van de kerkhistorici dr. C. Smits en dr. J. Wesseling over de Afscheiding van 1834 worden gedigitaliseerd. Ieder die wil, kan de 7550 bladzijden (!) nu op de website van de Koninklijke Bibliotheek gemakkelijk, van achter zijn bureau, uitspitten op namen en zoekwoorden, vertelt prof. Te Velde.

Wat maakt die negentien boeken zo de moeite waard?

„Onder kerkhistorici zijn Smits en Wesseling befaamd. In hun boeken geven zij een schat aan informatie en gedetailleerde beschrijvingen van de Afscheiding, een majeure kerkelijke beweging in de 19e eeuw. Zij doen dat voor bijna alle provincies, en bovendien op stads- en dorpsniveau. Hun boeken berusten op uitgebreid onderzoek in honderden lokale, kerkelijke en burgerlijke archieven. Ook is veel boeiende informatie geput uit het H.P. Scholte-archief in Pella (VS). De auteurs werkten zo nauwkeurig dat iemand die de oorspronkelijke bronnen erbij zou pakken, nauwelijks méér relevante info zou vinden.”

Voer voor kerkhistorici dus.

„Niet alleen voor hen, hoor. Toegegeven, dit zijn in eerste instantie geen boeken om nu eens van a tot z te gaan doorlezen. Maar iemand die iets wil weten over de geschiedenis van zijn familie –of zijn voorgeslacht misschien een rol speelde in de Afscheiding– kan deze boeken nu gemakkelijk en relatief snel doorzoeken.  Hetzelfde geldt voor wie aan de slag wil met de geschiedenis van een bepaald dorp. In deze negentien gedigitaliseerde boeken vind je gedetailleerde informatie over ruim vierhonderd steden, dorpen en dorpjes uit het tijdvak 1820 tot 1860.

Pas sprak ik een archivaris van een streekarchief die zei: „In onze studiezaal, waar we vroeger wel vijfhonderd mensen per jaar verwelkomden, zitten nu amper mensen meer. Maar onze digitale bronnen leiden tot meer dan 100.000 hits per jaar.”

Zelfs als je niet speciaal geïnteresseerd bent in de Afscheiding kun je er dus iets aan hebben?

„Jazeker. Vanuit deze boekwerken komt een heel stuk lokale historie uit het begin van de 19e eeuw tot leven. Ze schetsen niet alleen het interne kerkelijke leven, maar geven indirect ook een boeiend beeld van de sociale, politieke en bestuurlijke context van die tijd. De overheidsmaatregelen tegen de afgescheidenen bijvoorbeeld, en de vragen rond de vrijheid van godsdienst en van onderwijs zijn steeds terugkerende thema’s. Je komt er levendige en persoonlijke verhalen in tegen, waardoor je als het ware dicht naast de mensen van die tijd komt te staan.”

Kunt u daar een voorbeeld van geven?

„Uit het archief van Pella heeft Smits een heel aantal brieven opgenomen van mr. A.M.C. van Hall, de zogeheten advocaat van de Afscheiding, en zijn vrouw Suze. Zij behoorden tot een patriciërsfamilie in Amsterdam, maar kozen beiden voor de ‘verachtelijke’ afgescheidenen. Ik zou zeggen: lees die brieven, en maak op die manier van nabij mee hoe zij dit alles ervoeren en hoe dit raakte aan hun geloofsleven.”

Een lezer komt in deze boeken vast veel twist en narigheid tegen…

„Eerlijk gezegd heeft mij dat, geestelijk gezien, nooit veel aanvechting gekost. Wij weten uit de Schrift toch wat er van Gods maaksel valt te verwachten? Dat geldt voor de nieuwtestamentische kerk net zo goed als voor de oudtestamentische. Voor de Heere God was dat, zoals de Duitsers zeggen, im Kauf begriffen. Hij heeft Zijn bruid gekocht, maar dat was niet bepaald een bruid om mee voor de dag te komen. Als je dat beseft, lees je de kerkgeschiedenis met een zekere ontspannenheid. Zo van: de kerk is van de Heer, en wij moeten steeds meer van de Heer wórden.”

prof. dr. M. te Velde over de digitalisering van boeken over de Afscheiding