Bosbranden nemen toe, zegt de een. Nee, hoor, beweert een ander, het oppervlak dat jaarlijks ten prooi valt aan het vuur blijft al jaren hetzelfde. Wie heeft er gelijk? Een factcheck.
CLAIM
Klimaatverandering veroorzaakt een toename van natuurbranden wereldwijd.
BESCHRIJVING
Bosbranden horen bij de natuur. Een bliksemschicht kan verdorde grasvlaktes in een oogwenk in vuur en vlam zetten. Zo’n brand betekent nieuw leven. Na de brand ontspruit het frisse groen zich weer razendsnel. Voor savannes is zo’n brand een jaarlijks ritueel. En sommige dennenbomen in Noord-Amerika kunnen –als het gaat om voortplanting– zelfs niet zonder vuur. De kegels van deze dennen openen zich alleen na blootstelling aan de hitte van een brand. Ook in Australië en in mediterrane ecosystemen leven zaden die enkel ontkiemen dankzij vuur. Ook voor het recyclen van voedingsstoffen zijn natuurbranden nuttig.
Af en toe een bosbrand is dus helemaal niet verkeerd. Maar door de opwarming van de aarde komen intense hitte en langdurige droogte vaker voor. Hoe warmer en droger het is, hoe meer risico op natuurbranden. Vooral voor 2024 staan de lichten op rood. Niet eerder in de afgelopen jaren waren er rond deze tijd al zo veel hectares bos verbrand (zie graphic).
Tegelijk stellen sommigen –en dat lijkt tegenstrijdig– dat er helemaal niet meer natuurbranden zijn dan twintig jaar of nog langer geleden. Het zijn overigens niet de minsten die dat beweren. Een van hen is dataspecialist Hannah Ritchie. Ze is hoofd onderzoek bij statistiekwebsite Our World in Data en schreef dit jaar het boek ”Niet het einde van de wereld”.
Feit is verder dat ook mensen die klimaatverandering bagatelliseren met de uitspraken van deze experts aan de haal gaan. Met enige gretigheid presenteren ze dergelijke feiten alsof de opwarming van de aarde wel meevalt.
BELANG
Als klimaatverandering meer natuurbranden veroorzaakt is dat van belang. Want met nog meer opwarming in het verschiet kunnen de gevolgen ernstig zijn. Bosbranden leiden niet alleen tot de vernietiging van natuur, maar maken ook dodelijke slachtoffers en pakken door luchtvervuiling nadelig uit voor de menselijke gezondheid. Ze zorgen verder voor veel economische schade en dragen zelfs bij aan de verdere opwarming van de aarde door de enorme hoeveelheden CO2 die vrijkomen. Als de risico’s van klimaatverandering bekend zijn, kan worden ingezet op brandpreventie en -bestrijding
BEOORDELING
Om te beoordelen of de bewering houtsnijdt, is het goed sommige claims te onderzoeken. Hoe ontstaan natuurbranden, welke invloed heeft klimaatverandering op natuurbranden en wat zeggen de cijfers nu echt?
Even naar de basis. Hoe ontstaan natuurbranden eigenlijk?
Om een natuurbrand te laten beginnen heb je drie ingrediënten nodig, aldus experts . Dat zijn brandstoffen (dus bomen, struikgewas of gras), de juiste weersomstandigheden (warm en droog) en een ontsteking (bliksem of een vonk veroorzaakt door de mens).
Het is goed om allereerst te beseffen dat de invloed van de mens op het ontstaan, de uitbreiding en de uiteindelijke omvang van natuurbranden groot is. Een achteloos weggegooide sigaret kan een compleet bos in de hens zetten. De keerzijde is er ook: de brandweer negeert een natuurbrand doorgaans niet, maar probeert deze te doven. En nog een andere rol van de mens: door sommige vormen van beheer is er veel brandstof aanwezig in natuurgebieden. Als de vlam dan in de pan slaat, zijn de gevolgen groot.
Om de risico’s van de weersomstandigheden in te schatten is er de zogeheten Fire Weather Index (FWI). Dit is een maatstaf voor het brandgevaar die in vrijwel alle landen met veel natuurbranden wordt gebruikt. De FWI neemt factoren als temperatuur, luchtvochtigheid, wind en neerslag mee.
Welke invloed heeft klimaatverandering op natuurbranden?
Stel dat er sprake is van klimaatverandering. Even voor de duidelijkheid: klimaat staat voor het gemiddelde weer over dertig jaar. De zomers in Zuid-Europa die bijvoorbeeld steeds warmer en droger worden. Of: in een regio rond de evenaar komt het regenseizoen steeds later.
Iedereen met gezond boerenverstand voelt op zijn klompen aan dat zulke veranderingen van invloed zijn op natuurbranden. Droogte en warmte werden zojuist nog genoemd als factoren voor het ontstaan van branden. Hoe hoger de temperatuur en hoe lager de luchtvochtigheid, hoe meer vocht er verdampt uit bodem, bladeren en stengels. Dat zorgt ervoor dat planten eerder ontbranden.
Klimaatverandering grijpt echter ook in op de twee andere ingrediënten voor natuurbranden. Neem de ontbranding. Door de opwarming van de aarde neemt het aantal ontladingen tijdens onweer toe met wel 10 procent per opwarmingsgraad, becijferden wetenschappers in Science . Elke bliksemschicht extra is een risico op een natuurbrand.
Ook op de hoeveelheid brandstof heeft klimaatverandering invloed. Allereerst kan er door hevigere neerslag voorafgaand aan het droge seizoen meer brandbaar materiaal groeien. Dit was bijvoorbeeld dit jaar het geval in Portugal .
Of wat te denken van de verlenging van het groeiseizoen in het hoge noorden van de planeet? Ook ligt daar steeds minder sneeuw en ijs. Dankzij klimaatverandering vormen toendra’s en boreale bossen extra brandstof voor natuurbranden .
Dus zaak gesloten, de bewering klopt.
Niet zo snel. Het is een wijdverbreide aanname én misvatting dat natuurbranden wereldwijd toenemen. Als je puur naar de data kijkt, blijkt dat niet zo te zijn. Het oppervlak dat geteisterd wordt door natuurbranden daalt al jaren. Vooral graslanden en gebieden met struikgewas kampen minder met branden.
Dankzij satellieten die om de aarde wentelen kan goed in kaart worden gebracht hoeveel brandhaarden er wereldwijd zijn. Zo toonde een veelgeciteerde studie van NASA-wetenschappers in 2017 aan dat het wereldwijde verbrande gebied met 25 procent was afgenomen in achttien jaar tijd.
Hoe kan het dat het wereldwijde oppervlak dat ten prooi valt aan de vlammen daalt?
Op het eerste gezicht zou je kunnen concluderen dat klimaatverandering schijnbaar geen rol speelt. Want anders zou je de tegengestelde beweging verwachten. Als je die conclusie echter trekt, vergeet je dat veel meer factoren meespelen bij het ontstaan en de omvang van natuurbranden. Natuurbranden zijn een complex fenomeen, benadrukken experts keer op keer.
De hele wereld over één kam scheren en doen alsof overal dezelfde trends gaande zijn, is ook onzinnig. In elke regio liggen de zaken weer anders (zie ook volgende vraag).
De NASA-wetenschappers concludeerden overigens niet alleen dat er minder natuur afbrandt, ze kwamen ook met een verklaring . Ze merkten dat de afname van natuurbranden gelijke tred hield met de toename van drie andere zaken in de betreffende gebieden. Welke drie factoren? Bevolking, akkerbouw en veeteelt.
Dus kort gezegd: waar meer mensen, vee en/of gewassen zijn, komen minder natuurbranden voor. In zulke gebieden is er vaak minder brandstof om een brand aan te wakkeren. Wereldwijd nam de bevolking en het landbouwareaal de afgelopen decennia enorm toe. Die verklaring is bijvoorbeeld waargenomen in Afrika .
Ook andere menselijke factoren spelen een rol. De techniek ging de afgelopen decennia met sprongen vooruit. Zo zijn er volautomatische waarschuwingssystemen en verbeterde infrastructuur. Dat resulteert in snelle acties van de brandweer. Zelfs natuurlijke branden worden nu eerder geblust. Oftewel: de brandbestrijding nam toe . Hiervan is onder meer sprake rond het Middellandse Zeegebied, aldus meerdere onderzoeken .
Behalve menselijke zijn er ook natuurlijke factoren in het spel bij het voorkomen van branden. Zo is bekend dat weerfenomenen El Niño en La Niña een sterke invloed hebben op het weer in bepaalde gebieden en daarmee op het voorkomen van branden.
Zijn er regio’s waar natuurbranden wel toenemen door klimaatverandering?
Ja, die zijn er. Meerdere zelfs. Het gaat hierbij vooral om bosgebieden. Zo is in het westen van de Verenigde Staten de oppervlakte van het verbrande gebied tussen 1984 en 2015 verdubbeld, vergeleken met wat zou zijn verbrand zonder klimaatverandering. Het extra verbrande gebied is groter dan het landoppervlak van Zwitserland .
In Canada zijn ook diverse regio’s waar de branden toenemen. Ook daar blijkt vooral klimaatverandering de boosdoener. Zoals in Alberta en British Columbia . Zo zaten de vier heftigste brandseizoenen van die laatste provincie allemaal in de afgelopen zeven jaar.
Een derde voorbeeld: Rusland . Daar woeden vaker bosbranden, bijvoorbeeld door ongewoon hete hittegolven zoals in 2021.
Overigens geldt voor alle voorbeelden: klimaatverandering is nooit de enige oorzaak. Er spelen bijvoorbeeld ook menselijke factoren zoals bosbeheer.
Welk effect heeft de opwarming nog meer op natuurbranden?
De belangrijkste verandering is dat vooral extreme bosbranden vaker voorkomen. In de laatste zeven jaar hadden zes van de meest heftige ooit plaats, stelden onderzoekers in juni vast .
Een voorbeeld zijn de bosbranden in Canada in 2023 die „ recordbrekend ” en „ongekend” waren.
Een groep wetenschappers van de World Weather Attribution onderzochten het directe verband tussen klimaatverandering en de bosbranden in het oosten van Canada. Door de mens veroorzaakte opwarming zou de branden 50 procent intenser hebben gemaakt. En de frequentie van deze weersomstandigheden is verdubbeld.
De hevige bosbranden van 2019-2020 in Australië zitten bij velen in het geheugen gegrift. Beelden van gewonde, half verbrande koala’s gingen de wereld over. Het brandseizoen ging de boeken in als de ”Black Summer” (zwarte zomer). De schade was ongekend: 479 dodelijke slachtoffers, miljoenen omgekomen dieren, 24,3 miljoen hectare land verbrand, 3000 verwoeste gebouwen.
Andere extreme gebeurtenissen van de afgelopen jaren waren natuurbranden in Chili (201 7), de Amazone (2019) en Rusland (2021) .
Wat is onzeker als het gaat om klimaat en natuurbranden?
De relatie tussen klimaat en branden in de tropen is minder zeker, blijkt uit het jongste rapport van het klimaatpanel IPCC die al het wetenschappelijk onderzoek samenvat. In de Amazone in Zuid-Amerika bleek tot voor kort ontbossing de belangrijkste oorzaak van bosbranden. Al lijkt de recente droogteperiode wél vooral door klimaatverandering te komen. Dit jaar en afgelopen jaar waren er een groot aantal branden in Brazilië.
In Australië spelen klimaatfenomenen zoals El Niño een grote rol bij bosbranden. De invloed van klimaatverandering is minder duidelijk, volgens het IPCC. Al benoemde de Australische bosbrandexpert David Lindenmayer eind vorig jaar tegen het Reformatorisch Dagblad die invloed wel. Extreem brandgevaar kwam volgens hem tien keer vaker voor door toenemende droogte.
In Europa en Afrika zijn ook veel onzekerheden. Daar spelen vooral factoren zoals landbouw, ontbossing en brandbestrijding.
Hoe ziet de toekomst van natuurbranden eruit?
Het brandgevaar neemt verder toe naarmate de opwarming van de aarde doorzet. De „economische en ecologische gevolgen” zullen verergeren, aldus een studie . Onderzoekers roepen dan ook regelmatig op om maatregelen voor brandpreventie en -bestrijding te treffen.
In de meeste regio’s zullen er meer dagen zijn dat de FWI alarm slaat. Neem bijvoorbeeld Griekenland. Daar komen er tot wel zeventig dagen met brandgevaar bij.
Onderzoekers van het World Resource Institute noemden eerder deze maand de toekomst van de taiga (boreale bossen) „zorgelijk”. De kans op branden op toendra’s en in bossen in het hoge noorden zal zeer waarschijnlijk sterk toenemen . Ook in gematigde regionen bestaat die kans. In andere regio’s zijn de modellen minder eenduidig. De onderzoekers zijn bezorgd omdat in de taiga en vooral in de doorgaans bevroren grond 30 tot 40 procent van alle koolstof zit dat op het land wordt opgeslagen. Dit kan vrijkomen bij bosbranden.
Dat levert een gevaarlijke kringloop op. De CO2 die vrijkomt, warmt de planeet verder op. Waardoor weer meer bosbranden ontstaan.
CONCLUSIE
De bewering dat klimaatverandering een toename van natuurbranden veroorzaakt is waar. Tegelijk is ook waar dat klimaatverandering niet zomaar de enige of belangrijkste veroorzaker is van branden. Dat wisselt per regio. Natuurbranden horen er soms zelfs bij. De wereldwijde trend van minder natuurbranden lijkt vooral veroorzaakt door menselijke factoren (meer mensen, meer landbouw, betere brandbestrijding).
„Bosbranden kun je zien als de kanarie in de kolenmijn” - Guido van der Werf, hoogleraar natuurbranden
Klimaatverandering zorgt in de toekomst voor meer brandgevaar. Guido van der Werf, dé Nederlandse natuurbrandenprof, zei eens: „Bosbranden kun je zien als de kanarie in de kolenmijn. De opwarming van 1 of 2 graden Celsius merk je niet zo snel, maar de toename van bosbranden is daarvan een tastbaar signaal.”
In factcheckartikelen onderzoekt de redactie in hoeverre beweringen op feiten berusten.
