Amerika vreest Russische ruimtebom: „Dit is een Cubacrisis in de ruimte”
Vermoede Russische plannen voor een kernbom in de ruimte veroorzaken bezorgdheid in de Verenigde Staten.
Het was de Amerikaanse politicus Mike Turner die in Washington onlangs de poppen aan het dansen bracht. Turner is voorzitter van de commissie voor de inlichtingendiensten van het Huis van Afgevaardigden en behoort tot de zogenoemde Bende van Acht. Dit zijn acht kopstukken van zowel de Democratische als de Republikeinse partij die af en toe in een speciale, tegen afluisteren beschermde ruimte worden bijgepraat over de belangrijkste inlichtingen en geheime missies van de Amerikaanse veiligheidsdiensten.
Op 14 februari, een dag voordat er weer zo’n overleg achter gesloten deuren zou zijn, kwam Turner plotseling via het socialemediakanaal X met een cryptische, maar tamelijk alarmerende verklaring. De Republikein meldde te zijn geïnformeerd over een „serieuze bedreiging van de nationale veiligheid”. Hij riep president Joe Biden op om de informatie te openbaren, zodat de regering met parlementariërs en bondgenoten „kan discussiëren over de noodzakelijke maatregelen”.
Dat bracht meteen allerlei speculaties op gang en de Amerikaanse regering zag zich genoodzaakt om met een uitleg te komen. Het Witte Huis verklaarde dat de inlichtingen gaan over Russische plannen voor de stationering van een nucleair antisatellietwapen in de ruimte. Volgens de regering kon daar, om inlichtingenbronnen te beschermen, verder weinig informatie over worden vrijgegeven.
Om potentiële onrust de kop in te drukken, verzekerde president Joe Biden dat er „geen nucleaire dreiging is voor de bevolking van Amerika of voor de bevolking waar dan ook ter wereld”. De geplande Russische wapens hebben, zo benadrukte de president, uitsluitend betrekking op de ruimte: „Ze kunnen satellieten mogelijk beschadigen.”
Kunstmaan
Amerikaanse media begonnen te spitten en meldden op gezag van anonieme functionarissen dat de zorgen op zijn minst voor een deel waren ontstaan door de lancering van een Russische militaire satelliet, de Kosmos-2553. Die kunstmaan, die volgens waarnemers waarschijnlijk een krachtige radar aan boord heeft, werd op 5 februari 2022, tweeënhalve week voor de grootscheepse invasie van Oekraïne, in een baan om de aarde gebracht.
„De VS en de Sovjet-Unie deden in de jaren vijftig en zestig al proeven met kernexplosies in de ruimte” - Juliana Suess, onderzoeker
Officieel is de Kosmos-2553 bedoeld voor wetenschappelijk onderzoek naar het effect van straling. Maar volgens de Amerikanen blijkt uit betrouwbare inlichtingen dat de Russen deze kunstmaan in werkelijkheid gebruiken om niet-nucleaire onderdelen te testen voor de ontwikkeling van een kernwapen in de ruimte. Het zou gaan om een wapen dat met een kernexplosie een krachtige elektromagnetische puls (EMP) veroorzaakt, waarmee in één klap een groot aantal satellieten wordt uitgeschakeld.
Zo’n ”nucleaire EMP”, zoals het in jargon heet, zou bijvoorbeeld het omvangrijke satellietnetwerk kunnen verwoesten van het Amerikaanse bedrijf Starlink, dat op dit moment van groot belang is voor de communicatie van Oekraïense militairen aan het front. Of de nieuwe militaire variant daarvan, Starshield, waarvoor de lancering van satellieten net is begonnen.
Atoomoorlog
Onduidelijk bleef of ook de cruciale command and control-satellieten van de Amerikaanse strategische kernmacht op deze wijze uitgeschakeld zouden kunnen worden. Deze satellieten zijn verstevigd en zouden kernexplosies en de straling daarvan tot op zekere hoogte moeten kunnen weerstaan. Toch waren velen in Washington onaangenaam verrast.
„Dit is de Cubacrisis in de ruimte”, zei Mike Turner, die de informatie over de dreiging lekte in een interview. De Republikeinse volksvertegenwoordiger doelde op de hoog opgelopen spanning in 1962, toen Moskou dreigde kernraketten te stationeren op het eiland Cuba voor de zuidkust van de Verenigde Staten. Amerika en de Sovjet-Unie balanceerden destijds op de rand van een atoomoorlog.
Of die vergelijking met dat sleutelmoment in de Koude Oorlog terecht is, moet nog blijken. Maar dat er in Amerikaanse regeringskringen serieuze zorgen leven, is wel duidelijk.
Moskou legt sinds anderhalf decennium extra nadruk op de ontwikkeling van ruimtewapens. Het gaat daarbij deels om nieuwe technologie, zoals systemen om satellieten te verblinden en communicatiesystemen te storen. Daarnaast stoffen de Russen ook oude programma’s uit de tijd van de Sovjet-Unie af.
De stationering van een kernwapen in de ruimte is zo’n oud idee. Een belangrijke complicatie ervan is dat de krachtige elektromagnetische puls naast Amerikaanse satellieten ook kunstmanen van andere landen, waaronder die van Rusland zelf, zou vernielen. Bovendien kan een nucleaire EMP, afhankelijk van de kracht, op delen van het aardoppervlak mogelijk telecomverbindingen, betalingssystemen en stroomvoorzieningen platleggen.
„We zijn altijd categorisch tegen de stationering van atoomwapens in de ruimte geweest” - Vladimir Poetin, president Rusland
„De VS en de Sovjet-Unie deden in de jaren vijftig en zestig al proeven met kernexplosies in de ruimte”, vertelt Juliana Suess, onderzoeker op het gebied van veiligheid in de ruimte van het Royal United Services Institute, een Britse denktank. „We weten dat de gevolgen ervan ook op aarde gevoeld kunnen worden. Toen de Amerikanen in 1962 een atoomproef deden in de ruimte boven de Stille Oceaan, vielen op het eiland Hawaii, maar liefst 1500 kilometer verderop, lantaarnpalen en telefoonverbindingen uit.”
Maar de grootste zorg van de Amerikanen en hun bondgenoten draait om de afhankelijkheid van hun strijdkrachten van satellieten. Want satellieten zijn de laatste decennia een steeds grotere rol gaan spelen bij oorlogsvoering. Moderne krijgsmachten gebruiken satellieten voor onder meer navigatie, communicatie, verkenning en spionage, en geleiding van allerlei granaten, vliegtuigbommen en raketten naar hun doelwitten.
„Satellieten zijn tegenwoordig cruciaal”, zegt Suess. „De Britse strijdkrachten hebben gezegd dat ze, als satellietsystemen uitvallen, veel operaties niet meer op dezelfde manier kunnen uitvoeren. Natuurlijk hebben ze wel back-upsystemen, waar ze op terug kunnen vallen, maar alles wordt wel stukken lastiger.”
Hoge snelheid
In reactie op alle rumoer in Washington heeft het Kremlin stellig ontkend dat het probeert een nucleair anti-satellietwapen te ontwikkelen. „We zijn altijd categorisch tegen de stationering van atoomwapens in de ruimte geweest”, verklaarde de Russische president Vladimir Poetin. „En we zijn daar nog steeds tegen.”
Maar Amerika en zijn bondgenoten vertrouwen Poetin totaal niet. En de bezorgdheid in Washington kreeg nog eens een extra impuls toen Rusland op 17 mei weer een verdachte satelliet, de Kosmos-2576, lanceerde. Het Pentagon verklaarde enkele dagen later dat dit waarschijnlijk een ”counterspace weapon” is, een antisatellietwapen.
Volgens westerse deskundigen gaat het om de vierde satelliet die Rusland heeft gelanceerd in een geheimzinnig project genaamd Nivelir__(Waterpas). De eerste twee satellieten van dit project scheidden na verloop van tijd een kleinere sub-satelliet af. Die sub-satelliet lanceerde vervolgens een projectiel, dat op hoge snelheid door de ruimte schoot. De Amerikanen zijn ervan overtuigd dat dit tests waren van een ruimtewapen.
De twee recentste Nivelir-satellieten, waaronder de Kosmos-2576, cirkelen inmiddels allebei in dezelfde baan om de aarde als twee Amerikaanse spionagesatellieten. Ze schaduwen deze. „De Russische satellieten bespioneren de Amerikaanse spionagesatellieten”, zegt de Belgische expert Bart Hendrickx.
„De grote vraag is nu of die beide Russische satellieten net als hun twee voorgangers ook zo’n kleinere sub-satelliet aan boord hebben die een projectiel kan afschieten. Want als dat zo is, worden twee Amerikaanse spionagesatellieten dus allebei gevolgd door een Russische satelliet die hen kan aanvallen.”
Hendrickx is docent Russisch aan de Universiteit Gent. Hij volgt de Russische ruimtevaart al een kwart eeuw op de voet en publiceert er geregeld over. Volgens hem zijn de twee geschaduwde Amerikaanse satellieten relatief grote, zeer nauwkeurige optische verkenners, waarvan de VS er zeven hebben. „Ik vind dit eerlijk gezegd een zorgwekkender ontwikkeling dan dat kernwapen”, zegt Hendrickx. „Want dat atoomwapen is er nog niet. Dit wél, dit gebeurt nú. Ik denk dat de Amerikanen beseffen dat die twee spionagesatellieten van hen uitgeschakeld kunnen worden.”
VN-Veiligheidsraad
Als Rusland een kernwapen in de ruimte plaatst, zou dat in strijd zijn met het Outer Space Treaty, oftewel Ruimteverdrag, uit de tijd van de Koude Oorlog. Dat verdrag, gesloten in 1967, verbiedt de stationering van massavernietigingswapens in de ruimte.
In de hoop Moskous atoomplannen een halt toe te roepen, stapten de Amerikanen naar de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. Ze stelden een resolutie voor waarin landen werden opgeroepen om geen massavernietigingswapens in de ruimte te plaatsen, en zulke wapens ook niet te ontwikkelen. Maar dat stuitte op een veto van Rusland.
„De Russische satellieten bespioneren de Amerikaanse spionagesatellieten” - Bart Hendrickx, Ruslandkenner
Vervolgens presenteerde Moskou een tegenvoorstel, waarin werd opgeroepen om helemáál geen wapens in de ruimte te plaatsen, ook geen conventionele. Maar dat werd door de VS tegengehouden met een veto. De Amerikaanse regering was volgens waarnemers te bang dat zij zichzelf beperkingen zou opleggen terwijl de Russen heimelijk door zouden gaan met hun geheime wapenprogramma’s. Het Russische voorstel omvatte, tot bezorgdheid van Washington, geen definitie van ruimtewapens en geen verificatiemethodes.
„Ik denk dat die resoluties van beide kanten vooral bedoeld waren om politiek punten te scoren”, zegt Spenser Warren, onderzoeker van het Institute on Global Conflict and Cooperation van de Universiteit van Californië. Hij is gespecialiseerd in het Russische atoomwapenbeleid en werkt aan een boek over de modernisering van de Russische kernmacht. „Beide zijden waren met name bezig om de ander af te schilderen als onverantwoordelijk.”
Wapenwedloop
Westerse militaire planners kijken met gemengde gevoelens naar de ontwikkelingen. Aan de ene kant is er het risico van een kostbare, in potentie destabiliserende wapenwedloop in de ruimte. Amerika, Rusland, China en India voerden alle vier al proeven uit met raketten die vanaf de aarde eigen satellieten beschoten. De VS deden in 2008 met succes zo’n rakettest. En alle vier mogendheden proberen ook nieuw, geavanceerder defensiematerieel voor in de ruimte te ontwikkelen.
Het Pentagon zoekt hierbij samenwerking met de groeiende commerciële ruimtevaart in de VS, in de hoop op innovaties. Zo lanceerde het Amerikaanse ruimtevaartbedrijf True Anomaly eerder dit jaar twee satellieten van het type Jackal, die bij wijze van oefening in een baan om de aarde achter elkaar aan moesten jagen. Die missie mislukte, maar het bedrijf heeft alweer nieuwe tests met Jackals gepland staan. ”Elke missie, elke baan om de aarde, elk moment”, luidt de wervende tekst op de site van de onderneming.
Aan de andere kant is er bij beleidsmakers ook vrees voor al te veel hysterie, omdat er nog zo veel onduidelijk is. Zo beweren sommigen dat afgevaardigde Turner de informatie over de Russische atoomplannen vooral lekte om meer steun te verwerven voor hulp aan Oekraïne.
En er blijven, ook afgezien daarvan, een boel vragen. Want hoe betrouwbaar zijn de Amerikaanse inlichtingen over de Russische plannen? Als het klopt dat Moskou werkt aan een nucleair ruimtewapen, wanneer zou dat dan gelanceerd kunnen worden? En op welk moment, onder welke omstandigheden, zou Moskou anti-satellietwapens inzetten?
„Je mag toch verwachten dat de Russen niet zo dom zijn om echt een Amerikaanse satelliet uit te schakelen”, zegt Hendrickx. „Dat zou neerkomen op een oorlogsverklaring.”
