In de wetenschappelijke wereld gaat men er soms voetstoots van uit: het calvinisme maakte (en maakt) het sterfbed van christenen tot een kil en troosteloos gebeuren. Neem alleen al Calvijns gedachten over de predestinatie. In zijn theologie is er immers geen troost voor wie niet is uitverkoren?

Daar komt bij: waar het rooms-katholicisme via warme rituelen en tastbare heiligen niet alleen het verstand, maar ook het gevoel en de zintuigen van mensen prikkelt, heeft de calvinist alleen het Woord. Ook dat maakt het sterven zakelijk, sober en koud, luidt de theorie.

Of dit beeld klopt, onderzocht Jason David Edwards (41), voorganger van de Reformed Heritage Church in Parker (Colorado, VS), de achterliggende jaren aan de hand van werken van de Engelse puritein John Flavel. Vrijdag verdedigt hij aan de Theologische Universiteit Apeldoorn (TUA) zijn dissertatie: ”The anchor of a believer’s hope: John Flavel’s (ca. 1627-1691) theology of death, dying and eternal destiny”  (Het anker van de hoop van een gelovige: John Flavels theologie van dood, sterven en eeuwige bestemming).

Waar komt het beeld van het kille, troosteloze calvinistische sterfbed vandaan?

„Je vindt het terug in moderne wetenschappelijke literatuur, zoals in het boek van Peter Marchall, uit 2017, over dood, religie en het bovennatuurlijke in Engeland in de periode 1500 tot 1700. Maar het idee is veel ouder. Op een oude Duitse prent staat een stervende afgebeeld, met in zijn hand een zandloper. Aan zijn doodsbed kijkt een strenge Johannes Calvijn toe, met in zijn hand slechts de Bijbel. De reformator zegt op die prent onder meer dat Christus niet voor alle mensen is gestorven.

Maar dat plaatje is een karikatuur, zoals ik aan de hand van John Flavel laat zien. Het klopt dat Flavel, net als Calvijn, leert dat niet alle mensen zalig worden. Zijn doel is ook niet om iederéén troost te bieden. Zijn doel is de waarheid te prediken. Alleen die biedt echte troost.

Flavel wil geen zekerheid bieden buiten het geloof in de Heere Jezus om. Daarom bestrijdt hij het idee van het vagevuur. Stel dat jouw overleden vader een slecht leven heeft geleid en zich niet heeft bekeerd. Dan kun je hem, volgens de rooms-katholieke leer, alsnog uit het vagevuur bidden. Maar die hoop is valse hoop, stelt Flavel.

Wat ook geldt voor de gedachte dat je door zo veel mogelijk goede werken te doen steeds verder op kunt klimmen in het geloof en in de mate waarin je zekerheid hebt over je eeuwige bestemming.”

Hoe biedt Flavel zijn gemeenteleden, of ze nu gezond zijn of op hun sterfbed liggen, hoop en troost?

„Door ze te wijzen op Christus en Zijn redding. Voor Flavel was de leer van de verbonden erg belangrijk. Van nature vallen we onder ons verbondshoofd Adam. Alleen als we in Christus zijn ingelijfd en Hij ons Verbondshoofd is geworden, zijn we gered en kunnen we hoop, troost en zekerheid ontvangen. Voor onze goede werken kunnen we niets rekenen. Die doen we uit dankbaarheid. De Heilige Geest gebruikt die om ons van ons aandeel in Christus te verzekeren, al bereikt niet elke gelovige in dit leven evenveel zekerheid.”

Had Flavel zelf vaak met de dood te maken?

„Elke 17e-eeuwer had daar veel mee te maken; ook John Flavel. Zijn twee echtgenotes overleden eerder dan hij. Ook verloor hij een zoon. Verder leefde hij als dissenter (christen die geen lid was van de Engelse staatskerk, AdJ) voortdurend onder de dreiging van gevangenneming. Zijn ouders hébben gevangen gezeten vanwege hun geloof.”

„Flavel is in zijn lijkredes open over allerlei menselijke emoties” - J.D. Edwards, promovendus

Weten we ook iets over de praktijk van Flavels pastorale optreden aan sterfbedden?

„Daarover zijn geen biografische gegevens. Wel hebben we van hem diverse lijkredes. Ik denk dat wat hij daarin zegt, model staat voor hoe hij pastoraal optrad bij sterfbedden. Hij is in deze redes warm, hartelijk en open over allerlei menselijke emoties. Over de angst voor de straf en voor de hel. Over de overtuiging van zonde. Maar ook over de genade, vreugde, veiligheid en zekerheid die er in Christus is. Hij gebruikt die krachtige menselijke emoties rond dood en sterven om mensen in beweging te zetten richting de enige bron van hoop.

Strikt genomen weten we inderdaad niet hoe zijn hoorders die boodschap ontvingen. Wel weten we dat zijn geschriften erg populair waren en dat de conformisten hem als een van hun belangrijkste tegenstanders zagen. Dat tekent zijn invloed en gezag.”

Is een onderzoek naar alleen John Flavel voldoende om de algemeen geformuleerde bewering dat het calvinistische doodsbed kil en zakelijk was te ontkrachten?

„De stelling dat hét calvinistische sterfbed per definitie koud en troosteloos was, heb ik door mijn dissertatie in elk geval weersproken. Die brede stelling klopt namelijk niet meer als hij voor één belangrijke vertegenwoordiger van het calvinisme al niet opgaat.

„Op zijn eigen sterfbed dankt hij God hartelijk voor Zijn verbond van genade” - J.D. Edwards, promovendus

Een extra bewijs voor de onjuistheid van die stelling is het sterfbed van Flavel zelf. In zijn laatste wil schreef hij: Ik beveel mijn ziel in de handen van God, (…) geheel en al rustend op de rechtvaardigheid van Christus, God hartelijk dankend voor zijn verbond van genade (…).”