De Tweede Kamer stemt in met de aanstelling van Richard van Zwol als formateur. Hij moet de regeringsploeg gaan samenstellen die het hoofdlijnenakkoord van PVV, VVD, NSC en BBB verder gaat uitwerken. PVV-leider Geert Wilders had hem voor deze rol voorgedragen.

Van Zwol gaat donderdagochtend allereerst met de vier partijleiders om tafel over de vraag wie premier moet worden. Wilders had daar aanvankelijk Ronald Plasterk voor op het oog. De kandidatuur van de voormalig PvdA-minister en wetenschapper stuitte evenwel op bezwaren omdat hij nog verwikkeld is in een dispuut over patenten.

Plasterk ontkent dat hij iets fout heeft gedaan, maar trok maandag toch zelf zijn conclusies en liet weten niet langer beschikbaar te zijn voor het premierschap. Dat betekent dat een nieuwe kandidaat moet worden gezocht. De partijleiders hadden eerder in het formatieproces al afgesproken dat zij allemaal in de Tweede Kamer blijven.

Van Zwol krijgt voor zijn opdracht vijf weken de tijd. NSC-leider Pieter Omtzigt sprak tijdens het debat over het hoofdlijnenakkoord de verwachting uit dat de partijen die volledige periode wel nodig zullen hebben.

Boeren krijgen van de nieuwe coalitie „nog een rondje met valse beloftes en feitenvrije politiek” voorgeschoteld, voorspelt fractieleider Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren. Zij concludeert dat de „tragiek” voor deze beroepsgroep „kennelijk” nog niet groot genoeg is geweest.

De plannen van PVV, VVD, NSC en BBB, die het stikstofbeleid flink op de schop willen gooien, ondermijnen volgens Ouwehand „alles wat boeren nodig hebben”. De landbouw heeft er volgens haar als eerste last van als klimaatverandering en het verlies aan biodiversiteit doorgaan.

De dieren waren volgens Ouwehand al „opgeofferd” voor de partijen eruit waren. Zij doelt op een wetsvoorstel dat een einde zou maken aan de bio-industrie, maar dat door een plotselinge draai van de PVV werd weggestemd in de Tweede Kamer. „In de achterkamertjes onderuit geschoffeld” om BBB binnenboord te houden, denkt Ouwehand. Zij noemt die partij „de loopjongen van de agro-industrie”.

De nieuwe coalitie neemt de hoop van de mensen weg, zei SP-leider Jimmy Dijk in een debat over het akkoord dat de PVV, VVD, NSC en BBB hebben gesloten. Hij ziet dat de partijen de problemen in de zorg niet oplossen, het eigen risico wordt pas over een paar jaar gehalveerd en huren worden niet verlaagd.

Ook ziet de SP-voorman de coalitiepartijen de koopkracht van mensen onvoldoende verbeteren. Intussen wordt er volgens hem „helemaal niks” van de rijken gevraagd. Een miljonairsbelasting had de oplossing van een reeks problemen van de coalitie kunnen zijn, meent Dijk.

CDA-leider Henri Bontenbal vindt dat PVV, VVD, NSC en BBB samen een „kil akkoord” hebben gesloten waar de samenleving niet beter van wordt. Dat zegt hij in het debat over het hoofdlijnenakkoord in de Tweede Kamer.

Het CDA mist in de tekst „een gemeenschappelijke visie op de toekomst van Nederland”. Het schrappen van de subsidie voor de maatschappelijke diensttijd, een idee dat uit de koker van de christendemocraten kwam, is daar volgens Bontenbal een pijnlijk voorbeeld van.

Bontenbal zet verder vraagtekens bij de asielplannen van de nieuwe coalitie. Hij wil van de informateurs weten of daar juridisch advies over is ingewonnen, en of ze wel haalbaar zijn.

De CDA-voorman is wel blij dat op een aantal belangrijke dossiers het werk doorgaat, zoals hervorming van de arbeidsmarkt, meer inzet op volkshuisvesting, investeringen in defensie en steun aan Oekraïne.

Als het gaat om seksuele voorlichting, wil BBB-leider Caroline van der Plas af van „al die gekkigheid die over kinderen wordt uitgestort als ze vijf, zes jaar oud zijn”. In een uitwisseling met D66-leider Rob Jetten doet ze claims over de inhoud van bestaande seksuele voorlichting. „U weet het wel. Hoe ze bepaalde seksuele handelingen moeten verrichten aan de onderkant van het lichaam van de andere persoon, dat is toch niet normaal? Dat gaan we kinderen toch niet vertellen?”

In het hoofdlijnenakkoord van PVV, VVD, NSC en BBB staat dat doelen over seksuele voorlichting „neutraal en beter toegesneden op de leeftijd van leerlingen” moeten zijn. Kenniscentrum Rutgers ontkracht desgevraagd dat kinderen van vijf of zes jaar oud leren over seksuele handelingen. Een woordvoerder zegt dat het lesmateriaal „leeftijdsadequaat” is.

Jetten vraagt Van der Plas uitleg over de passage: „Met die zin wordt de indruk gewekt dat we aan de lopende band kinderen niet-neutrale voorlichting geven. Waarom was het zo nodig om dat op te schrijven?”

„Omdat we vinden dat het moet blijven bij de normale seksuele voorlichting”, reageert Van der Plas. Ze vertelt dat ze zich „kapot schrok” op het moment dat ze zelf voor het eerst hoorde hoe seks werkt. Op haar elfde of twaalfde wilde ze dat al niet weten, zegt ze. „Laat staan als je vijf bent.”

Jetten vindt dat ze een „fabeltje” verkondigt. „Seksuele voorlichting op Nederlandse scholen gebeurt al vele jaren ontzettend professioneel.” Afgelopen jaren is er meer aandacht gekomen voor verschillende seksuele voorkeuren en identiteiten. „Als je geen goede seksuele voorlichting krijgt, kan dat leiden tot kwetsbare en onveilige situaties.”

Pieter Omtzigt (NSC) is woensdag hard aangevallen door de Partij voor de Dieren en DENK. Zij verwijten hem de radicaal-rechtse PVV te normaliseren en de rechtsstaat daarmee te schaden. Omtzigt zegt juist dat hij zich duidelijk uitspreekt als de rechtsstaat in het geding komt en bovendien punten in het hoofdlijnenakkoord heeft aangebracht waarmee de rechtsstaat wordt versterkt.

De vier coalitiepartijen hebben een „basislijn” voor de rechtsstaat opgeschreven. „Maar in de praktijk worden journalisten nog steeds aangevallen en gaat het ophitsen door”, zegt Esther Ouwehand (PvdD). Ook haalt ze de uitspraak van PVV’er Raymond de Roon aan, die stelde dat het Palestijnse volk „een nepvolk” is. Ouwehand laakt dat Omtzigt zich daartegen niet uitsprak, en vindt dat hij „radicaal-rechts niet alleen normaliseert, maar ook goedpraat met zijn vrome woorden over de rechtsstaat”.

Ook Stephan van Baarle (DENK) vindt dat Omtzigt door zijn coalitiegenoot niet te corrigeren, het mogelijk maakt dat racisme „het landsbestuur binnensijpelt”. Ook Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA) had gewild dat Omtzigt zich had uitgesproken. „Als u zwijgt, dan stemt u in feite toe.”

Omtzigt werpt de kritiek „verre van” zich. Hij zegt dat het hoofdlijnenakkoord juist de rechtsstaat op onderdelen versterkt, onder meer door het mogelijk te maken wetten aan de grondwet te toetsen. „Ik laat me niet aanmeten dat ik hier niet vecht of blijf vechten voor onafhankelijke instituties.” Ook sprak Omtzigt zich in het debat meermaals „volmondig” uit voor het bestaansrecht van het Palestijnse volk en de tweestatenoplossing in het conflict tussen Israël en Palestina.

„De wanhoop in de ogen van redelijke mensen is deze week hoop geworden”, zegt BBB-leider Caroline van der Plas in het debat over het hoofdlijnenakkoord. „Ik ben bang dat die hoop van korte duur is”, werpt Henri Bontenbal (CDA) tegen. Hij valt haar aan op verschillende plannen die in het akkoord staan, die volgens hem boeren niet ten goede komen.

Het zogeheten transitiefonds van 20,5 miljard, om de landbouw te verduurzamen, vervalt onder de nieuwe coalitie. Daar komen wel enkele miljarden aan investeringen voor terug, en structurele uitgaven aan natuurbeheer door boeren en goedkopere rode diesel. Bontenbal: „Feitelijk haalt u 15 miljard voor de toekomst van de agrarische sector weg.” Van der Plas beet terug dat het meeste geld in het fonds voor opkoop van boeren was gereserveerd. „Dat was helemaal niet voor perspectief.”

Rob Jetten zegt dat het transitiefonds boeren wel degelijk verder had geholpen. „Als een boer een stal zou willen omvormen tot een dagverblijf of wat dan ook, dan had minister Van der Wal daar 15 miljard euro voor. Bij u is het nul komma nul euro.” Van der Plas „draait boeren een rad voor de ogen zonder hen een nieuw verdienmodel te bieden”, vindt de D66-leider.

De opmerking van Jetten dat het geld uit het fonds boeren had geholpen om „op een nette manier” te stoppen, valt verkeerd bij Van der Plas. „Hoort Jetten wel wat hij zegt?”, vraagt de BBB-leider. „Boeren willen niet verplaatsen, die willen niet weg. Die willen blijven, die willen boer zijn.”

Bontenbal verwondert zich ook over het plan om de maximumsnelheid op de snelweg „daar waar dat kan” terug te verhogen naar 130 kilometer per uur. Dat brengt het legaliseren van de zogeheten PAS-melders die eigenlijk geen toestemming hebben om stikstof uit te stoten niet dichterbij, zegt de CDA-leider. Van der Plas wilde niet in die redenering meegaan. „Fijn dat u zo’n vooruitziende blik heeft.”

De nieuwe coalitie „kijkt weg” van de klimaatcrisis, vindt D66-leider Rob Jetten. Dat gaan mensen uiteindelijk merken in hun portemonnee, voorspelt hij. „Droge zomers, overstromingen, een hoge energierekening, mislukte oogsten met duurdere groenten en fruit tot gevolg.”

De coalitie van PVV, VVD, NSC en BBB bezuinigt miljarden op duurzame energie, zegt Jetten. Bedrijven die vergroenen worden daar minder voor beloond, grote vervuilers gaan niet meer, maar juist minder betalen. Dat is „oneerlijk en onrechtvaardig voor al die mensen die hun best doen om wel te verduurzamen”, aldus de demissionaire klimaatminister.

Jetten trekt ook opnieuw van leer tegen wat hij „de grootste onderwijsbezuiniging van deze eeuw” noemt. Die noemt hij „een frontale aanval op de toekomst van onze kinderen en onze economie.” En in de zorgplannen van de coalitiepartijen ziet hij „meer kwakzalverij dan echte geneeskunde.”

Het hoofdlijnenakkoord laat volgens Jetten goed zien hoe de partijen hun eigen wensen tegen elkaar hebben uitgeruild, zonder dat iemand oog had voor hoe het totale plaatje eruit kwam te zien. Hij spreekt van een „kwartetkabinet” en vreest dat dit uiteindelijk een „instabiel experiment” zal blijken te zijn.

Pieter Omtzigt (NSC) belooft na te denken over het voorstel van Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA) om een nieuwe premier te onderwerpen aan een hoorzitting. De beoogde ministers zullen zich voor het eerst voor de Tweede Kamer moeten verantwoorden voordat ze worden beëdigd. Dit geldt echter niet voor de minister-president. Dit blijft ook zo als het aan PVV-leider Geert Wilders ligt. Omtzigt vindt het „niet per se noodzakelijk” maar komt er later op terug, zegt hij tijdens het debat over het hoofdlijnenakkoord.

De Tweede Kamer heeft eerder besloten de nieuwe minister-president uit te zonderen van de hoorzitting. Dit is namelijk normaal gesproken de leider van de regeringspartij, en die is al bekend bij het grote publiek, was de gedachte. Maar tijdens deze formatie hebben de vier formerende partijleiders besloten om in de Kamer te blijven zitten. Het is nog steeds onbekend wie wel de premier wordt. Dat leek afgelopen week Ronald Plasterk te worden, maar hij heeft zich teruggetrokken als kandidaat na negatieve mediaberichten over door hem aangevraagde patenten voor kankervaccins.

Timmermans vindt het in deze „buitengewone situatie” wel nodig om de aankomende minister-president te horen. Vooral ook omdat deze „buiten de actieve politiek” wordt gezocht.

Wilders heeft eerder op woensdag gezegd dat de premier al flink zal worden ondervraagd in het debat over de regeringsverklaring. Dat vindt Timmermans geen goed verweer. Tegen die tijd is die persoon namelijk al benoemd tot minister-president. De linkse politicus ziet liever dat een hoorzitting zou plaatsvinden voordat de premier is geïnstalleerd.

NSC staat achter de voorgenomen btw-verhogingen op onder meer hotelovernachtingen, boeken en theatervoorstellingen, maar „niet met heel veel plezier”, zegt partijleider Pieter Omtzigt. Rob Jetten (D66) ondervroeg hem over een fictief weekendje Twente, dat volgens Jettens berekeningen 30 euro duurder zou worden.

De btw-verhogingen die PVV, VVD, NSC en BBB hebben afgesproken, zijn volgens Jetten „prima uit te leggen als u geld nodig had om belangrijke investeringen te doen en alle andere opties waren uitgewerkt”. Maar de D66-leider ziet nog mogelijkheden om belastingontwijking aan te pakken, en beklaagt zich over het plan om gesubsidieerde rode diesel opnieuw in te voeren. „Er waren andere keuzes te maken. Die btw-verhoging moet u ook niet lekker zitten.”

„Als ik de keuze heb, verhoog ik helemaal geen belastingen”, reageert Omtzigt. Hij zegt dat een nieuw kabinet minder te besteden heeft dan het vierde kabinet-Rutte. Als de nieuwe coalitie bijvoorbeeld het eigen risico wil verlagen, „dan zal er helaas ook iets binnengehaald moeten worden”.

Bestaanszekerheid was een belangrijk thema in de verkiezingscampagne van NSC, maar hierop is volgens partijen als SP en Partij voor de Dieren te weinig bereikt. „We doen het minder slecht dan het vorige kabinet en dus mag u dankbaar zijn”, zo vat Esther Ouwehand hoofdlijnenakkoord samen. Mensen in armoede hebben hier „geen hol aan”, luidt het verwijt van de PvdD-leider aan het adres van Pieter Omtzigt van NSC.

Jimmy Dijk (SP) vindt dat Omtzigt zich moet „schamen” voor wat hij heeft bereikt op bestaanszekerheid. Hij vindt het bovendien moeilijk te verkroppen dat in het akkoord geen afspraken staan over pensioenen. De toezegging van de formerende partijen dat de Tweede Kamer met plannen mag komen over deze ‘vrije kwestie’, stelt de SP-leider niet gerust. Hij vreest dat hier weinig ruimte voor is binnen de financiële afspraken, die niet zomaar opengebroken zullen worden.

Omtzigt vindt dat mensen met een kleine portemonnee wel degelijk worden geholpen door de nieuwe coalitie. Omdat het begrotingstekort tegen de grens loopt die in Europa is afgesproken, is het moeilijk om veel meer geld uit te geven, verdedigt hij. Desondanks wordt de groei van armoede volgens Omtzigt geremd in het nieuwe hoofdlijnenakkoord. Ook maakt de nieuwe coalitie een half miljard euro vrij voor mensen in de knel. Dat is nu nog niet te zien in de doorrekeningen van het Centraal Planbureau (CPB), maar heeft wel degelijk effect, verzekert de NSC-leider.

De liberale fractie Renew in het Europees Parlement hoeft zich volgens VVD-leider Dilan Yeşilgöz geen zorgen te maken over de coalitie met de PVV. Fractieleider Valérie Hayer van Renew zei deze week dat de samenwerking van de VVD met radicaal-rechts voor haar „niet acceptabel” is.

„In de richting van alle collega’s in de Kamer en in Europa die zich zorgen maken, zou ik zeggen: kijk wat er gebeurt als liberalen aan tafel zitten, dan heb je gewoon een goed akkoord dat dit land vooruitbrengt”, zei Yeşilgöz tijdens een debat in de Kamer over het eindverslag van de informateurs.

In het hoofdlijnenakkoord zijn volgens haar alle basisprincipes van de VVD terug te vinden. Ze wees daarbij onder meer op het feit dat de klimaatdoelen in het akkoord overeind blijven en dat de miljardensteun aan Oekraïne volop doorgaat. „Dat is liberalisme”, benadrukte de VVD-leider.

Volgens Hayer moet overwogen worden om de VVD uit de Europese liberale fractie te zetten als er een kabinet komt van PVV, VVD, NSC en BBB. Als de VVD doorzet, „respecteren ze onze waarden niet”, aldus de Française. Zij vindt dat de VVD zich moet houden aan de afspraak om niet samen te werken met uiterst rechts.

Het belang van goede samenwerking met de Europese Unie is in alle onderdelen van het hoofdlijnenakkoord terug te vinden, zei Yeşilgöz op kritische vragen van Volt-voorman Laurens Dassen. „We weten dat we de Europese Unie nodig hebben voor onze welvaart, vrijheid en veiligheid.”

Bezuinigt de nieuwe coalitie op veiligheid? Daarover is verwarring ontstaan in het debat over het hoofdlijnenakkoord. Rob Jetten (D66) en Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA) botsen met VVD-leider Dilan Yeşilgöz, die zegt dat er geld bij komt.

Jetten wijst op het cijfer „-0,7” in de doorrekeningen die het Centraal Planbureau (CPB) heeft gemaakt bij het akkoord. „Dat betekent 700 miljoen euro bezuinigen op veiligheid.”

Het cijfer slaat volgens het CPB op „besparingen” in de asielketen die de vier partijen hopen te bereiken door de komst van asielzoekers te beperken met 10 procent. Die daling is „met grote onzekerheid omgeven”, en kan gepaard gaan met juridische risico’s, schrijft het CPB erbij. Politie, justitie en veiligheidsdiensten moeten er jaarlijks 300 miljoen euro bij krijgen.

„Het is helemaal geen bezuiniging”, verweert Yeşilgöz zich: het bedrag van 700 miljoen euro slaat op de opbrengst van een strenger migratiebeleid. „Een heel cynisch antwoord”, vindt Jetten. „Die politieketen heeft daar niets aan, want de grip op migratie heeft u niet morgen geregeld.” Jetten vraagt Yeşilgöz om nog eens honderden miljoenen „bij te plussen” waar politiebonden om hebben gevraagd.

„Het valt niet te ontkennen dat u 700 miljoen moet bezuinigen wanneer u de doelen in de asielketen niet haalt”, voegt Timmermans toe. „Kunt u ons alvast inzicht geven waar u het vandaan wilt halen: de rechtbanken? De gevangenissen?”

Yeşilgöz vindt dat „nogal vergezocht” en zegt dat het aan het nieuwe kabinet is om die eventuele bezuiniging in te vullen.

Het is de coalitiepartijen niet gelukt om duidelijke afspraken te maken over luchtvaart, geeft VVD-leider Dilan Yeşilgöz toe tijdens het debat woensdag. Er is onder meer gepraat over het verminderen van overlast voor omwonenden en over het al dan niet openen van Lelystad Airport, maar de partijen konden er geen concrete afspraken over maken.

In het hoofdlijnenakkoord staat slechts dat de komende jaren ingezet wordt op „het op orde brengen van de rechtsbescherming van omwonenden (geluidshinder), met behoud van de netwerkkwaliteit van Schiphol. Zo is op langere termijn doorgroei mogelijk met stillere en schonere vliegtuigen.” Volgens Yeşilgöz is het aan de volgende minister van Infrastructuur om concretere invulling te geven aan het onderwerp. Overigens heeft de Tweede Kamer zich al uitgesproken tegen het openen van Lelystad Airport voor commerciële vluchten.

Meer onderwerpen een zogeheten „vrije kwestie”, al dan niet omdat de partijen het niet eens werden of omdat ze het er niet over hebben gehad. Het pensioenstelsel valt daar ook onder. De PVV was faliekant tegen het nieuwe stelsel en ook Pieter Omtzigt heeft zich er vaak kritisch over uitgelaten. Maar in het hoofdlijnenakkoord wordt er niets over gezegd. De VVD is altijd voor het nieuwe stelsel geweest. Coalitiepartijen mogen wel voorstellen indienen om te proberen het nieuwe stelsel tegen te houden, zegt Yeşilgöz.

VVD-leider Dilan Yeşilgöz gaat ervan uit dat ook deze zomer asielzoekers in het gras slapen bij het aanmeldcentrum Ter Apel, omdat er geen opvang voor ze is. In het debat over het hoofdlijnenakkoord zegt ze „dat ze bang is dat het deze zomer helaas niet anders zal zijn”. Tegelijk zegt ze „er alles aan te doen om dit te voorkomen, omdat dit niet hoort in een fatsoenlijk land”. De opmerkingen vallen verkeerd bij onder meer het CDA, ChristenUnie en D66 die denken dat de opvangsituatie de komende periode juist nog zal verslechteren.

Ze wijzen erop dat de maatregelen die PVV, VVD, NSC en BBB voorstellen om de instroom omlaag te krijgen nog lang niet zijn ingevoerd. Bovendien denken ze dat de nieuwe aanpak (juridisch) niet altijd mogelijk is. Ook leidt alleen al de aankondiging dat de spreidingswet van tafel zal gaan, tot minder opvangplaatsen omdat gemeenten nu al stoppen met de voorbereidingen voor opvanglocaties.

Yeşilgöz gaat amper op die verwijten in, maar wijst er vooral op dat het belangrijk is dat Nederland voor asielzoekers minder aantrekkelijk wordt om naar toe te gaan. Op die manier gaat de instroom omlaag en zal er meer ruimte komen om echte vluchtelingen te helpen, stelt ze. Ze waagde zich niet aan een mogelijk gewenst maximaal aantal asielzoekers.

Aankomend oppositiepartijen als CDA, ChristenUnie en D66 vinden dat de VVD meewerkt aan „cynische politiek” door de spreidingswet in te trekken voordat de instroom van asielzoekers is teruggebracht. Yeşilgöz gaat niet in op het verzoek van Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA) om deze volgorde om te draaien.

Rob Jetten (D66) en Mirjam Bikker (ChristenUnie) wrijven de VVD-leider in dat het kabinet vorig jaar is gevallen over migratie, terwijl er nagenoeg een pakket strengere maatregelen voor lag. Yeşilgöz zegt dat die maatregelen wat haar betreft niet ver genoeg gingen. Ze noemt een reeks maatregelen op die volgens haar het aantal asielzoekers snel omlaag kan brengen, maar waar toen geen draagvlak voor was. Volgens Bikker hadden veel problemen met de opvang voorkomen kunnen worden door de spreidingswet - waar de VVD na veel interne discussie mee instemde - sneller aan te nemen.

VVD-prominent Henk Kamp is niet beschikbaar als premier van een aankomend kabinet, zegt hij tegen het ANP. Tijdens het debat over het hoofdlijnenakkoord van PVV, VVD, NSC en BBB zit hij op de publieke tribune. Joost Eerdmans (JA21) vroeg Wilders eerder in het debat wat zijn aanwezigheid betekent, waarop de PVV-leider antwoordde: „Dat hij niet zoveel te doen heeft.” Kamp, die meermaals minister namens de VVD is geweest, gaf daarop vanaf de tribune een opgestoken duim.

„Ik stak mijn duim op, dat ik tijd heb om dit soort dingen te doen”, verheldert Kamp. „Want ik ben gepensioneerd en dat blijf ik ook.” Kamp zegt ook niet voor de functie te zijn gebeld.

Het antwoord op de premiersvraag heeft flinke haast, zegt Geert Wilders tijdens het debat over het hoofdlijnenakkoord. Die vraag wordt volgens de PVV-leider „morgenvroeg, acuut, meteen” besproken. Hij baalt ervan dat Ronald Plasterk zich heeft teruggetrokken als kandidaat na negatieve berichten over patenten die hij heeft geclaimd. „Het zou volgens mij een geweldige minister-president zijn geweest”, aldus Wilders.

Het is zeer ongebruikelijk dat een regeerakkoord op tafel ligt, zonder dat bekend is wie de premier wordt. Normaal wordt die functie vervuld door de leider van de grootste partij, in dit geval Wilders dus. Maar daar hadden de VVD en NSC moeite mee. De vier partijen hebben afgesproken dat al hun partijleiders in de Tweede Kamer blijven. „Veel had voorkomen kunnen worden als de leider van de grootste partij de premier had kunnen worden”, zegt Wilders hierover.

Hiernaar gevraagd zei Wilders niet alsnog een gooi te willen doen naar het premierschap. Hij wil zich houden aan de afspraken die hij hierover heeft gemaakt met VVD, NSC en BBB. Die zouden eerst van gedachten moeten veranderen, maar dat ziet de PVV-leider niet gebeuren.

Na het debat wordt oud-informateur Richard van Zwol naar verwachting de nieuwe formateur. Hij krijgt wat Wilders betreft de taak om binnen vijf weken een nieuwe kabinetsploeg samen te stellen. Normaal gesproken wordt de formateur ook de premier, maar dat is nu niet zo.

Het nieuwe kabinet van PVV, VVD, NSC en BBB krijgt een minister voor Migratie, liet NSC-leider Pieter Omtzigt woensdag weten. Asiel en migratie vallen tot dusver onder een staatssecretaris onder de minister van Justitie en Veiligheid.

Migratie was een belangrijk onderwerp tijdens de campagne. Geert Wilders verklaarde tijdens de informatie dat het voor zijn PVV het belangrijkste onderwerp was. VVD-leider Dilan Yeşilgöz zei onlangs dat het haar een goed idee lijkt als een PVV’er verantwoordelijk wordt voor het migratiedossier.

Het nieuwe rechtse kabinet moet nog worden samengesteld door beoogd formateur Richard van Zwol. Over de minister-president spreken de vier partijen donderdag. Het is de bedoeling dat de nieuwe regeerploeg voor de helft uit buitenstaanders zal bestaan.

D66 en GroenLinks-PvdA vrezen dat de vier coalitiepartijen fors moeten bezuinigen als ze financiële tegenvallers te verduren krijgen. De coalitie heeft namelijk afgesproken dan met de „kaasschaaf” over de begrotingen van de ministeries te gaan, met de grootste bezuinigingen voor ministeries met de grootste begroting.

D66-leider Rob Jetten denkt dat die gevreesde ‘kaasschaafmethode’ onvermijdelijk is. Het Centraal Planbureau (CPB) zet namelijk grote vraagtekens bij sommige plannen uit het akkoord. De coalitie wil 1,6 miljard euro minder afdragen aan de Europese Unie, maar het is hoogst onzeker of het gaat lukken. Jetten rekent voor dat het ministerie van Volksgezondheid voor 300 miljoen euro moet bijspringen als het niet lukt om 1,6 miljard euro minder af te dragen.

Wilders wil niet vooruitlopen op zo’n scenario. „Ik ga er gewoon vanuit dat het gaat lukken.” Jetten vindt dat „financieel wensdenken. „Zo idealistisch zijn ze op de meest linkerflank van onze Kamer nog niet eens.”

VVD-leider Dilan Yeşilgöz vindt het juist een teken van financiële deugdelijkheid dat de vier formerende partijen hebben afgesproken om te bezuinigen als er financiële tegenvallers blijken te zijn. „Die afspraken zijn wel heel concreet en zo strak hebben we het volgens mij de vorige periode niet gedaan”, zei ze voor aanvang van het debat. Het is volgens haar „nooit anders” dat financiële plannen later mogelijk moeten worden bijgesteld.

Voor het zomerreces moet een nieuwe regering aantreden, een regeringsverklaring afleggen en daarover in debat gaan met de Tweede Kamer, zegt PVV-leider Geert Wilders in het debat over de formatie. De kabinetsploeg gaat vervolgens aan de slag met de uitwerking van het hoofdlijnenakkoord. „Dat kan een tijdje duren. Rond het begin van het nieuwe parlementaire jaar zal dat af moeten zijn.”

Wilders voorziet in augustus of september, misschien tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen na Prinsjesdag, een debat over het zogeheten regeerprogramma.

Het zomerreces begint vrijdag 5 juli.

„Iedereen gaat erop vooruit” als de maatregelen in het hoofdlijnenakkoord werkelijkheid worden, zegt PVV-leider Geert Wilders. In een stekelige uitwisseling met Jimmy Dijk (SP) schermt hij met de doorrekening van het Centraal Planbureau die dinsdag is gepubliceerd. „Alles gaat beter met Nederland dankzij dit kabinet, dat er nog moet komen.”

Het percentage Nederlanders in armoede zou met 0,7 procentpunt dalen naar 4,7 procent, voorspelt het CPB, hoewel de berekeningen nog met veel onzekerheden zijn omgeven. „Dat betekent 800.000 mensen in honger en bijna 200.000 kinderen die geen gelijke kansen hebben”, zei Dijk. Hij wees op „cadeautjes” die het kabinet ook uitdeelt aan vermogende Nederlanders, zoals belastingvoordelen bij de inkoop van aandelen. „Waarom is er niet voor gekozen het minimumloon te verhogen?”

Wilders liep juist de plannen langs die de coalitie wil nemen voor mensen met lagere inkomens, zoals het verlagen van het eigen risico en het verhogen van het kindgebonden budget. „Als je onderhandelt, geef je en neem je”, voegde hij daaraan toe. Wilders zegt „ontzettend trots” op de plannen te zijn.

Dat in het akkoord niets is geregeld voor mensen met zware beroepen die vroeger met pensioen willen, vindt Dijk ook teleurstellend. „Dan is het dus blijkbaar geen prioriteit”, zei de SP-leider. Eind volgend jaar loopt de regeling af die ervoor zorgt dat mensen die langdurig zwaar werk doen recht hebben op een uitkering om de periode tot de AOW-leeftijd te overbruggen. Vakbonden FNV, CNV en VCP bereiden acties en stakingen voor een permanente regeling voor. „Ik had gehoopt iets te kunnen regelen, maar dat is niet gelukt”, aldus Wilders.

Onderwerpen waarover niets in het hoofdlijnenakkoord van de coalitie staat, zijn een „vrije kwestie” waarin de Tweede Kamer initiatief kan nemen. Dat verwacht PVV-leider Geert Wilders, zegt hij in het debat over de formatie.

Mirjam Bikker (ChristenUnie) ondervroeg Wilders over „witte vlekken” zoals pensioenen, waar de coalitie van PVV, VVD, NSC en BBB nog geen afspraken over heeft gemaakt. Bikker kan ervan uitgaan dat het kabinet op zulke onderwerpen niet met eigen voorstellen komt, antwoordde Wilders. „Het kabinet heeft de handen vol aan het uitwerken van het hoofdlijnenakkoord. Wat er niet staat is per saldo een vrije kwestie. Daar kan de Kamer dus initiatief in nemen, ook de partijen die het akkoord hebben gesloten.”

Als het om de „financiële plaat” gaat, is een aanpassing alleen mogelijk als de vier coalitiepartijen het daarover eens zijn, zegt Wilders even later in het debat. Bikker reageert daar verbaasd op: voor een hoop plannen die geld kosten, zoals een nieuw spoor tussen Lelystad en Groningen, is in het hoofdlijnenakkoord niet expliciet geld vrijgemaakt. „Daarmee zit het vast.”

Ook GroenLinks-PvdA-leider Frans Timmermans wijst op de witte vlekken in het akkoord. Hij wil weten of de nieuwe bewindslieden die dan zelf mogen invullen. Volgens Wilders moeten zij gaan zoeken naar meerderheden op bepaalde onderwerpen en kunnen de vier partijen niet alles met elkaar afbakenen. Hij heeft ook niet alle antwoorden hierover, omdat deze vorm van een „extraparlementair programkabinet” nieuw is. CDA-leider Henri Bontenbal wil meer duiding van kwesties die niet zijn opgeschreven in het akkoord, maar dat weigert Wilders.

Het klimaatdoel om 55 procent minder broeikasgassen uit te stoten in 2030 vergeleken met 1990 blijft staan in het nieuwe hoofdlijnenakkoord, geeft Geert Wilders toe. „Ik vrees van wel”, zegt de PVV-leider op vragen hierover van Henri Bontenbal (CDA) tijdens het debat over het akkoord. Hier was onduidelijkheid over, omdat het doel niet werd benoemd in het hoofdlijnenakkoord.

Wilders zegt wel dat het klimaatbeleid hier en daar is bijgestuurd. Zo stelt hij bijvoorbeeld tevreden dat de verplichting is geschrapt om vanaf 2026 een nieuwe warmtepomp te installeren als de verwarmingsketel moet worden vervangen. De PVV-leider vindt het ook positief dat eerst wordt gekeken naar de ruimte voor vissers voordat windmolens op zee worden geplaatst.

Zulke besluiten zorgen ervoor dat andere maatregelen moeten worden genomen om de klimaatdoelen te halen, waarschuwt Bontenbal. „Dat zijn maatregelen die doorgaans minder fijn zijn”, aldus de CDA-leider.

Dat het klimaatdoel blijft staan is voor Wilders „in ieder geval een reden om deze bewindspersoon niet te claimen als PVV”.

Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA) noemt de PVV tijdens het debat over het hoofdlijnenakkoord radicaal-rechts, maar dat laat partijleider Geert Wilders zich niet zeggen. Daarmee zegt Timmermans dat de kiezers van de PVV een radicale partij aanhangen, vindt Wilders. „En dat zijn wij niet.” Timmermans werpt tegen dat Wilders de „instituties die de democratie dragen” veelvuldig heeft aangevallen en dit stempel daarom terecht is.

„We zullen altijd binnen de kaders van de democratie werken”, belooft de PVV-leider. Gebruik van geweld keurt hij ook af. Wilders gebruikte de termen radicaal-rechts en extreem-rechts door elkaar. Vorige week ageerde Kamervoorzitter Martin Bosma (PVV) tegen het gebruik van de term extreem-rechts, omdat hij dit te ver vond gaan. De term radicaal-rechts wordt gebruikt voor groepen die voor verregaande rechtse maatregelen zijn, maar dat willen doen binnen de grenzen van de parlementaire democratie.

De leider van GroenLinks-PvdA haalt aan dat Wilders journalisten „tuig van de richel” heeft genoemd en de onafhankelijkheid van rechters in twijfel heeft getrokken. „En nu zit u in het midden van de macht. Ik vind dat voor Nederland een hele zorgelijke ontwikkeling.”

De PVV heeft de asielcrisis nodig voor haar politieke voortbestaan en houdt die daarom bewust in stand met de voorgestelde maatregelen uit het hoofdlijnenakkoord. Dat verwijt maakt leider Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA) aan het adres van Geert Wilders (PVV). „Voor het voortbestaan van de PVV is het voortbestaan van de asielcrisis essentieel. Als die er niet meer is, is er geen enkele reden meer om achter de PVV aan te lopen.”

Wilders noemt die redenering „politiek ziekelijk, laat ik het voorzichtig zeggen. Hoe durft u?!” Wilders vindt het een belediging van de PVV-kiezer. „Die wil niets liever dan dat het lukt.” „Maar u wil dat niet!” riep Timmermans Wilders toe vanuit zijn zetel.

De nieuwe coalitie wil onder meer de spreidingswet intrekken en een asielcrisis uitroepen. Alleen al de aankondiging dat de spreidingswet wordt ingetrokken, heeft volgens het COA nu al minstens 2000 opvangplekken gekost omdat gemeenten zich niet meer voorbereiden op de invoering van de maatregel. Het uitroepen van een asielcrisis is bovendien juridisch onhoudbaar, waarschuwden asieladvocaten na de presentatie van het hoofdlijnenakkoord.

Het aankomende kabinet zal niet aan de „leiband” van Geert Wilders komen te liggen, bezweert de PVV-leider tijdens het debat over het hoofdlijnenakkoord van de nieuwe coalitie. De te benoemen premier en de rest van de ministersploeg zal vrijheid krijgen om zelf „accenten” te leggen, zij het binnen de kaders van het akkoord. Dat komt volgens hem omdat het ‘extraparlementaire kabinet’ op grotere afstand van de Tweede Kamer komt te staan en dus ook meer vrijheid krijgt van de vier coalitiepartijen.

D66-leider Rob Jetten is sceptisch. „Trekt Wilders straks vanuit de Kamer aan de touwtjes, of krijgt de minister-president ruimte om te handelen naar bevind van zaken?” Jetten vermoedt dat Wilders „al twitterend” de premier zal gaan bijsturen.

„In het stelsel zit dualisme, dat is de kracht van het extraparlementaire kabinet”, reageert Wilders. Daarmee bedoelt hij dat de krachten van het kabinet en de Kamer elkaar in balans houden. „Er moet ruimte zijn om met de Kamer naar meerderheden te zoeken en daarmee de rol van de Kamer te versterken.” Wilders wil zich daarin niet met het kabinet gaan bemoeien.

Maar volgens Jetten is het te vormen kabinet helemaal niet extraparlementair. Zo’n kabinet staat los van de Kamerfracties, terwijl juist de fracties van de PVV, VVD, NSC en BBB de afgelopen maanden met elkaar hebben onderhandeld, betoogt hij.

GroenLinks-PvdA-leider Frans Timmermans wil dat ook de toekomstige premier zich tijdens een hoorzitting in de Tweede Kamer komt verantwoorden, en niet alleen de beoogde ministers. Dat schrijft hij in een brief aan Kamervoorzitter Martin Bosma.

De Kamer besloot vorig jaar dat kandidaat-bewindslieden voordat zij benoemd worden, eerst in een openbare hoorzitting vragen van Kamerleden moeten beantwoorden. In de uitwerking is er echter voor gekozen dat dit niet geldt voor de minister-president.

GroenLinks-PvdA vond dit oorspronkelijk „een goed te begrijpen uitgangspunt”. De premier is doorgaans de leider van de grootste regeringspartij, heeft campagne gevoerd en is daardoor zowel bij de Kamer als bij het publiek al bekend.

Inmiddels is duidelijk dat voor het nieuwe kabinet „een kandidaat-minister-president van buiten de actieve politiek wordt aangezocht”. Timmermans spreekt van „een buitengewone situatie” die maakt dat zijn partij ditmaal ook de beoogde premier vooraf zou willen bevragen over zijn of haar „geschiktheid en motivatie”.

Timmermans wijst erop dat de premier „het voornaamste gezicht van de Nederlandse overheid zal zijn”. Hij denkt ook dat het bijdraagt aan de gewenste „transparantie rond het formatieproces” als zo’n hoorzitting er komt.