Meer delfstoffen betekenen meer mijnen. Meer mijnen leiden tot meer treinen. Meer treinen zorgen voor meer dode rendieren. Maar die rendieren zijn nu juist voor de meeste Sami in het noorden van Zweden de kern van hun cultuur.

„De kuddes groeien al jaren niet meer”, zegt Marie Enoksson, werkzaam bij de Sametinget (het parlement van de Sami) en betrokken bij de pinksterbeweging in Zweden. „Veel rendieren vinden hun dood onder de trein of in het verkeer. De klimaatverandering zorgt er wellicht ook voor dat er minder voedsel is.”

In de winter verblijven de kudden in de bossen, in de zomer op de bergen. Twee keer per jaar verplaatsen de rendieren zich. De Sami trekken achter hen aan. Echt nomadisch heten ze niet, zegt Frits Ockels, een Nederlandse veldwerker voor de VPE (Verenigde Pinkster- en Evangeliegemeenten) in Lapland. „Wetenschappers noemen ze transhumance.”

Net als andere volkeren die niet aan een speciaal land zijn gebonden –zoals Sinti en Roma en Joden– hebben de Sami eeuwenlang geleden onder discriminatie. De vaste bewoners van de landen waar ze wonen, zien hen niet als mensen met een eigen geschiedenis.

Herinnering

Ockels ziet dit patroon nog steeds. „De Sami hadden natuurlijk namen voor rivieren, bergen en meren. De Zweden hebben daar nooit naar geluisterd en hun eigen namen gegeven. Onlangs is de naam Trollsjö vervangen door Ruollajarvi. Dat is wel Sami voor Trollsjö, maar het is niet de originele naam. Met het verdwijnen van die herinnering wordt ook een stuk geschiedenis en identiteit uitgewist.”

In alle gesprekken over de Sami gaat het vroeg of laat over de Lutherse Kerk van Zweden. Tot 2000 was dit de staatskerk, die eeuwenlang optrad als een verlengde arm van de staat. In de kerstening stond de kolonisering voorop –bijvoorbeeld door belastingen op te leggen– en pas later volgde het Evangelie. Nog altijd is de kerk sterk aan de politiek verbonden. De algemene synode bijvoorbeeld bestaat uit vertegenwoordigers van politieke partijen, die daar dus een politieke agenda volgen.

Eind 2021 kwam de kerk met een officiële schuldbelijdenis (apologie). „De kerk is begonnen aan een verzoeningsproces, met acht meetbare punten”, vertelt Nils-Johan Labba, vicevoorzitter van de Samiraad van de Zweedse Kerk. „Op zich wel goed, denk ik. Maar verder zit de kerk vol politiek. Als iemand iets voorstelt dat de rechten van de Sami verbetert, wordt hij neergesabeld. Het algemene klimaat naar ons toe is negatief.”

Witboek

In 2016 publiceerde de Kerk van Zweden een ‘witboek’ over de Sami. Daarin geeft de kerk toe dat ze altijd met een racistische blik naar het noorden heeft gekeken. Op scholen van de kerk werd bijvoorbeeld onderzoek gedaan naar de omvang en inhoud van de schedel, met het doel mensen in te delen in een bepaalde rassencategorie. Belangrijk dat dit wordt toegegeven, zegt Sami en milieudeskundige Ola Bergdahl. „Maar dat witboek zwijgt over het belangrijkste onderwerp: diefstal van land.” Pikant detail is ook: de Zweedse Kerk is altijd nog eigenaar van veel bos in het noorden van het land.

Veel land dat vanouds aan de Sami toebehoorde, werd door de mijnbouw onbruikbaar voor de rendierkuddes. Rond 1900 werd Kiruna uit de grond gestampt. Rond de stad veranderde het landschap in een groot industrieterrein vol mijnen, voornamelijk voor ijzererts. Wereldwijd werd Zweden beroemd met merken als Volvo en Saab. Maar voor de Sami was het funest. Zelfs schone mijnbouw levert schade op aan het landschap, alleen al door transport en verkeer.

De Sametinget (het parlement) heeft wel een standpunt over de mijnbouw, zegt Marie Enoksson. „Dat erkent dat de mijnen noodzakelijk zijn, maar zegt wel dat die niet mogen uitbreiden. Daar komt natuurlijk niets van terecht. Steeds meer trekroutes die de rendieren al duizenden jaren gebruiken, zijn niet langer bruikbaar. De nieuwe delfstoffen die zijn gevonden zullen dat alleen maar versterken.”

Nils-Johan Labba noemt het nieuws over de nieuw gevonden „zeldzame aardmetalen” „goedkope reclamepraat” van het Zweedse mijnbedrijf LKAB. „Hier in Kiruna wisten we al tientallen jaren dat dit in de grond zat. Blijkbaar was het nu voordelig om met dit verhaal naar buiten te komen.”

Hij vindt het huichelachtig de delfstoffen te verkopen als een middel om duurzaam te leven en onafhankelijk te worden van China. „Als je echt kiest voor duurzaamheid, kun je beter investeren in de rendieren. Die leveren vlees en andere materialen uit eigen land. Ook kun je kiezen voor de bossen boven de mijnen.”

Afgoden

Als milieudeskundige zit Ola Bergdahl veel boven de Poolcirkel en heeft hij contact met volksgenoten in andere landen, onder meer in Rusland. Hij studeerde ook theologie en is betrokken bij de interkerkelijke evangelische beweging Frimodig Kyrka. Hij is zeer negatief over de Kerk van Zweden, waar hij zelf lid van is. Hij ziet ook weinig in de schuldbekentenis van eind 2021. „De Kerk van Zweden heeft maar weinig gedaan om mensen echt bij Jezus te brengen. Het komt er meestal op neer dat de nationale kerk de mensen terugbrengt bij hun oude afgoden. Maar vergeet niet: deze afgoden waren tégen de Sami.”

Labba heeft minder moeite met de vermenging van het oude heidendom van de Sami en het christendom. „Vroeger bracht de Kerk van Zweden het altijd heel strikt. Je moest kiezen tussen Jezus of de sjamaan. Tegenwoordig is die kramp er wat uit. Ik denk dat die twee geloven heel goed te combineren zijn.” Volgens hem zijn de Sami momenteel meer bij het geloof betrokken dan de Zweden. „De confirmatiekampen van ons worden beter bezocht.”

Enoksson vindt het gevaarlijk dat veel Sami terug willen naar de heilige stenen en gewijde plaatsen. „Dit is het syncretisme van New Age. Die vermenging van godsdiensten kan een gevolg zijn van de apologie van de Zweedse kerk. Zo’n verklaring kan het christelijk getuigenis verzwakken. Laten we ons niet schamen voor het Evangelie.”

Wel denkt Enoksson dat de Kerk van Zweden veel schuld draagt tegenover de Sami en dat een excuus op zijn plaats is. „De kerk was deel van de macht en heeft meegewerkt om Lapland te overheersen. Ons volk voelde zich nooit gezien. We zijn altijd met wantrouwen tegemoet getreden.”

Juist daarom voelt ze zich thuis in de pinksterbeweging, die vanaf begin twintigste eeuw sterk groeide in Zweden. „Dat was vanaf het begin een protestbeweging tegen de staatskerk.”

Zendingsscholen

Bergdahl is enthousiast over het werk van koning Oscar, koningin Sophia en prinses Eugenie vanaf 1880. „De prinses had een boodschap van God gehad om iets goeds voor de Sami te doen. Dat leidde tot de stichting van zendingsscholen in Lapland. Daaruit zijn opwekkingen voortgekomen. Maar in 1916 was het alweer over; toen nam de staat –met de socialisten aan de leiding– de controle van de scholen over. De staat gebruikte de Kerk van Zweden om de Sami te onderdrukken. Het tijdperk van de lutherse opwekking door het werk van de koninklijke familie was toen over.”