„De wijsbegeerte kan het kwaad wel blootleggen, maar geeft geen kracht om ermee te breken.” Zo schrijft Calderón in zijn autobiografie, wanneer hij terugblikt op de tijd dat hij nog buiten het licht en de kracht van het Evangelie leefde.

„Filosofie bevrijdt niet van de zonde” - Juan Calderón, Spaans theoloog

De leergierige dokterszoon had op de kloosterschool bij de Spaanse stad Ciudad Real, en later tijdens zijn universitaire studie en als priester-docent filosofie, volop met de wijsbegeerte kennis kunnen maken. Maar met gelijke tred was ieder religieus gevoel uit zijn hart verdwenen. „Ik was vrijwel atheïst geworden, of beter gezegd: scepticus in de ruimste zin van het woord.”

In 1821 treedt Calderón dan ook uit zijn kloosterorde. Omdat hij zich bovendien niet veilig voelt in het reactionaire politieke klimaat van zijn dagen, vlucht hij naar de Zuid-Franse stad Bayonne. Met het maken van grote hoeveelheden damesschoenen en het geven van lessen Spaans voorziet hij in zijn onderhoud.

Op een zondag loopt hij een kerk binnen. Het blijkt de gemeente van de Zwitser Henri Pyt te zijn. Die werkt, uitgezonden door de Londense Continental Society, in Frankrijk. Pyt ontvangt hem hartelijk en merkt dat hij met een zeer schrandere man van doen heeft, die dorst naar waarheid. Daarom geeft hij hem, behalve een Bijbel, ook boeken van Robert Haldane, de vroege Thomas Erskine en Thomas Chalmers. In mei 1824 verdwijnt de laatste weerstand uit het hart van de jonge Spanjaard en geeft hij zich gewonnen aan de enige Middelaar.

Onrust

Er volgt een periode van grote innerlijke rust, maar uiterlijke onrust. Calderón gaat evangeliseren onder de vele andere gevluchte Spanjaarden in Bayonne en later in Bordeaux. Daar verricht hij ook vertaalwerk en publiceert hij gezaghebbende grammaticale werken. Het Bijbelgenootschap BFBS haalt hem naar Londen om te preken voor geïmmigreerde Spanjaarden in de wijk Somers Town en hij wordt in 1830 zelfs tot anglicaans predikant gewijd.

In datzelfde jaar keren hij en veel landgenoten echter naar Frankrijk terug, in de hoop weer naar Spanje te kunnen, waar nu een meer liberale wind waait. Calderón gaat uiteindelijk niet mee naar Spanje, maar trouwt in Frankrijk met de Frans-Baskische Marguerite. Ze krijgen een zoon, Philip Hermógenes Calderón, die later als Engels kunstschilder beroemd zal worden.

Naar Spanje, Frankrijk, Londen: de onrust is nog niet voorbij. Maar Londen wordt de definitieve bestemming van het gezin. Calderón doceert er Spaanse letteren en wordt kort voor zijn dood zelfs benoemd tot hoogleraar aan King’s College in Londen.

Protestantse ‘krant’

In Londen bereikt zijn, inmiddels geheiligde, werkdrift haar hoogtepunt. Calderón helpt er landgenoot Usoz en de Engelse baron Wiffen bij het opspeuren en heruitgeven van de werken van Spaanse hervormers uit de inquisitietijd, zoals Juan de Valdés. Ook corrigeert hij, tot aan zijn plotselinge dood op 28 januari 1854, voor de BFBS bestaande Spaanstalige Bijbeluitgaven.

Van eminent belang is zijn initiatief om vanuit Engeland een protestantse ‘krant’ te gaan redigeren voor lezers in Spanje en in Latijns-Amerika. ”Het zuivere katholicisme”, later ”Het vrije onderzoek” genoemd, verschijnt twee keer per jaar. Het is een publicatie van zo’n 50 pagina’s, vol met „degelijke, hoffelijke, maar Bijbels gefundeerde bestrijding van het rooms-katholicisme” en van het dan in zwang zijnde scepticisme. Halverwege de negentiende eeuw verschijnen er in totaal elf nummers, die voor Spaanssprekende protestanten en twijfelende rooms-katholieken van levensbelang blijken. Het abonneebestand is zeer gevarieerd: van een blikslager en „enkele godsdienstige vrouwen” tot hoffunctionarissen en een gerenommeerd hotel in Málaga.

Apologeet

Omdat er in Spanje en andere Spaansprekende landen in die tijd zo’n schreeuwende behoefte bestaat aan toetsing van de rooms-katholieke leer en traditie aan wat de Bijbel werkelijk zegt, neemt Calderón in zijn periodieke publicaties de volledige tekst van twee eigen apologetische werken op: ”Gesprekken tussen een pastoor en een parochiaan over het recht van ieder mens om de Heilige Schriften te lezen…” en het ”Antwoord van een geëmigreerde Spanjaard op de open brief van pater Areso”.

Taalkundige, hellenist, Cervanteskenner, krantenman, (Bijbel)vertaler en protestants theoloog is Calderón genoemd. Op al die terreinen blonk hij uit. Dat hij juist als theoloog vaak is vergeten, werd in 2017 gelukkig gecorrigeerd door een grondig geannoteerde heruitgave van zijn autobiografie, met bijlagen. Naast de bestaande negentiende-eeuwse Franse en Engelse vertalingen is er nu dus ook weer een Spaanse versie van dit loflied op het onweerstaanbare werk van God in zelfs het meest door twijfel verscheurde hart.