Naar de uitspraak van het EHRM in Straatsburg is lang uitgekeken. Drie rechtszaken vroegen om een oordeel, waarvan er een zich al sinds 2016 voortsleept. Op het eerste gezicht lijken het drie totaal verschillende zaken. De een draait om een groep van bijna 2000 Zwitserse oma’s, de tweede om zes Portugese jongeren en de derde om een Franse burgemeester.

De grote overeenkomst tussen de zaken? De aanklacht luidt in alle drie de zaken dat overheden te weinig doen om hun burgers te beschermen tegen klimaatverandering.

Doorbraak

Voor dr. Tim Bleeker, klimaatjurist aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, komt de uitspraak van het EHRM niet als een verrassing. „Het is wel een doorbraak.” Tot op heden oordeelden alleen nationale rechters, rechtswetenschappers en intergouvernementele organisaties dat mensenrechten in het geding zijn als het gaat om klimaatverandering. In 2018 maakte het gerechtshof in Den Haag –in de Urgenda-klimaatzaak tegen de Nederlandse staat– als een van de eersten officieel die koppeling.

Nu doet dus ook het Europees hof dat. „Uiteindelijk heeft het Europese mensenrechtenhof het laatste woord over de uitleg van deze mensenrechten. Als hoogste instantie is zijn interpretatie bepalend. Het hof heeft nu definitief bevestigd dat overheden op grond van artikel 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens verplicht zijn om hun klimaatbeleid aan te scherpen.”

De rode draad in alle drie de rechtszaken zijn de mensenrechten waarnaar de Europese rechters verwijzen. In alle zaken gaat het vooral om artikel 2 en 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Artikel 2 gaat over het recht op leven en artikel 8 zegt dat iedereen recht heeft op respect voor zijn gezinsleven.

De Zwitserse klimaatoma’s –KlimaSeniorinnen zoals ze zichzelf noemen– zagen in eigen land hun aanklacht keer op keer afgewezen worden. Ze vonden dat hun regering nalatig was bij het tegengaan van de opwarming van de aarde. De oplopende temperaturen en toenemende hittegolven zouden hun gezondheid ernstig in gevaar kunnen brengen.

Geen overbodige luxe

Volgens Bleeker is de uitspraak geen overbodige luxe. „Er is namelijk een groot gat tussen klimaatambities en klimaatbeleid. Volgens de laatste inventarisatie koersen we af op bijna 3 graden opwarming, ruim boven de 1,5 graad die volgens de wetenschap veilig wordt geacht.”

Veel Europese lidstaten hebben hun plannen ook nog niet in lijn met de 1,5 gradendoelstelling. Bleeker: „Met dit oordeel staat nu vast dat de lidstaten hiermee inbreuk maken op de fundamentele rechten van hun inwoners.” In het arrest over Zwitserland stellen de rechters duidelijk vast dat staten verplicht zijn „afdoende maatregelen” te nemen tegen klimaatverandering. Bleeker: „Op het beklaagdenbankje zat Zwitserland, maar het heeft gevolgen voor alle landen. Ook voor Nederland.”

De rechter oordeelt over een politieke kwestie, zegt Bleeker. Gaat die dan op de stoel van de politiek zitten? Volgens de Amsterdamse jurist niet. Het besluit noemt hij „een standaarduitwerking” van de trias politica. „Geen van de drie machten heeft het in de trias volledig voor het zeggen. De rechterlijke macht controleert. Zo kan die ervoor zorgen dat politieke doelen niet betekenisloos worden. Het hof geeft eerlijk aan dat concreet klimaatbeleid aan de politiek is en dat landen zelf mogen bepalen welke maatregelen ze treffen. Tegelijk wordt de beleidsvrijheid die politici hebben, begrensd door het recht. Hun beleid mag daarmee niet in strijd zijn. Ook al wil een absolute meerderheid van de volksvertegenwoordigers iets anders, mensenrechten zijn een soort ondergrens.”

Voor het hof levert de wetenschap „voldoende betrouwbare indicaties” om aan te nemen dat door mensen veroorzaakte klimaatverandering een „serieuze bedreiging” is voor de mensenrechten.

„Dat overheden een klimaatverantwoordelijkheid hebben is een logische, maar toch historische en noodzakelijke stap” - Tim Bleeker, klimaatjurist

Volgens Bleeker is met de uitspraak van het EHRM brede consensus ontstaan over het feit dat het voorkomen van gevaarlijke klimaatverandering nodig is om de aarde leefbaar te houden en zo mensenrechten te eerbiedigen. „Die zienswijze is van belang, omdat soms nog wordt gesteld dat een enkel land niet het verschil kan maken bij een globaal probleem als klimaatverandering. Maar het oordeel is dat overheden een verantwoordelijkheid hebben. Een logische, maar toch historische en noodzakelijke stap.”

Uitspraken van het EHRM zijn bindend, beroep is niet mogelijk. De overwegingen van het hof kunnen vanaf nu een rol gaan spelen in de nationale rechtspraak. Nationale rechters in Nederland en bijna alle andere Europese landen volgen de uitspraken van het hof.

De zaken van de Portugese jongeren en de Franse burgemeester werden niet ontvankelijk verklaard. Ze zijn dus niet inhoudelijk beoordeeld. De jongeren bewandelden volgens het hof niet de juiste route. Ze hadden eerst bij de nationale rechter moeten aankloppen.